Shih burimin për Bakri

[[Skeda:Cuivre Michigan.jpg|parapamje|Bakri]]
{{Infoboks Element Kimike}}
'''Bakri''' ([[Gjuha latine|lat]]. ''Cuprum'') është një element kimik i cili në sistemin periodik gjendet me simbolin '''Cu''' dhe numrin rendor 29. Është një metal i periodës së 4 në grupin e 11 të [[sistemit periodik]]. Ai po ashtu ka ngjyra te kuqe. Emri ''kuprum'' rrjedh prej fjalës ''cyprium'' "mineral nga ishulli i [[Qipro]]s". Bakri ka qenë metali i parë i përdorur nga njëriu për prodhimin e veglave të ndryshme si dhe të armëve. Sende prej bakri (unaza, [[Gjerdani|gjerdanë]], [[Byzylyku|byzylykë]] etj.) jan gjetur në [[Irak]] 8700 vjet para erës së re.

Është metal i butë dhe i lakueshëm i cili lehtë telëzohet. Ka përçueshmëri shumë të lartë të nxehtësisë dhe elektricitetit. Sipërfaqja e sapo-ekspozuar e bakrit ka ngjyrë të portokalltë në të kuqe, por në prani të lagështisë dhe dioksidit të karbonit formohet një shtresë e gjelbër e karbonatit bazik të bakrit (II) i cili e mbron nga oksidimi i mëtejshëm.

Në përbërjet kimike bakri mund të jetë në gjendjen e oksidimit +1 dhe +2. Gjendja +1 oksidohet lehtë. Ajo është e qendrueshme vetëm në përbërjet e patretshme si: CuCl, Cu2O dhe në përbërjet komplekse. Gjendja e oksidimit +2 është më e zakonshmja. Joni Cu2+ ngjyros në të kaltër tretësirat ku ndodhet. Sulfati i bakrit CuSO4 përdoret në bujqësi si dezinfektant. Perberjet e bakrit jane te gjitha helmuese.
[[Skeda:Chuquicamata-002.jpg|parapamje|[[Chuquicamata]] është një nga [[Miniera|minierat]] e bakirit më të mëdha në botë.]]

== Përfitimi ==
[[Skeda:AngleseyCopperStream.jpg|majtas|parapamje|160px|Lumë me bakër të saturuar në minierat [[Malet Parys]]]]
[[Skeda:2012copper (mined).svg|parapamje|Nxjerrja e bakrit në 2005]]
Në natyrë bakri ndodhet në formë të mineraleve si: kupriti (Cu<sub>2</sub>O), kalkozina (Cu<sub>2</sub>S), kalkopiriti (CuFeS<sub>2</sub>), etj, por edhe në gjendje elementare (i pastër deri 99%). Industrialisht bakri përfitohet duke u nisur nga sulfuret si kalkopiriti dhe kalkozina. Duhet te veme re  qe bakri nxirret nga mbi 13 shtete te botes si: 

1)Italia 

2)Gjermania 

3)Qipro etj   

== Procesi i përfitimit të bakrit ==
Zakonisht mineralet e bakrit kanë koncentrim të bakrit vetëm ~0.6%. Me metodën e frothit ose biokullimit (me ndihmën e organizmave) ky koncentrim rritet deri në 15%. Nxerja e këtij materiali me dioksid silikoni (SiO<sub>2</sub>) e heq shumicën e hekurit të padëshiruar, duke lënë pas një masë që përbëhet kryesisht nga Cu<sub>2</sub>S. Kjo masë piqet për të shndërruar sulfuret e bakrit në okside, sipas reaksionit: 

<chem>2Cu2S + 3O2 -> 2 Cu2O + 2 SO2</chem>

Oksidi kuprik pastaj nxehet për të formuar bakrin, sipas formulës:

<chem>2 Cu2O -> 4 Cu + O2</chem>

Bakri i përfituar në këtë mënyrë është bakër blistër (ose bakër brut), i cili është 99% i pastër, ndërsa pjesa tjetër është oksigjen, ar dhe platinë. Heqja e oksigjenit bëhet me kalimin e gazit natyror nepër bakrin blistër, ndërsa ari dhe platina hiqen me elektrolizë. Si hap i fundit për përfitimin e bakrit 100% të pastër përdoret elektro-rafinimi:

<chem>Cu2+ + 2 e- -> Cu</chem>.

== Përdorimi ==
Pas hekurit dhe aluminit, bakri është metali që përdoret më së shumti. Përdoret kryesisht për prodhimin e telave, për mbulimin e [[çati]]ve, në hidraulikë, dhe në makineri industriale.

=== Telat dhe kabujt ===
Bakri është përcjellësi elektrik që preferohet më së shumti, përveç për përçimin e rrymës elektrike me anën e largpërçuesve ku përdoret alumini. Përdorimi i lartë i bakrit shpjegohet në sajë të vetive të tij: ai ka përçueshmëri të lartë të elektricitetit dhe nxehtesisë, është i butë, elastik, rezistent ndaj deformimeve dhe korrozionit, telëzohet dhe petëzohet lehtë, etj. [[Teli|Telat]] e bakrit përdoren për gjenerimin, përçimin, dhe shpërndarjen e energjisë elektrike. Gjithashtu përdoren për telekomunikim, për ndërtimin e qarqeve elektrike, dhe të një numri tejet të madh të pajisjeve elektrike. Rreth 50% e bakrit të prodhuar përdoret për prodhimin e telave dhe kabujve.

=== Pajisjet elektronike ===
Bakri gjithmonë e më shumë po përdoret në ndërtimin e [[Qarqet e integruara|qarqeve të integruara]] (për shkak të përçueshmërisë së elektricitetit), ftohësve elektrikë (ventilatorëve dhe ftohësve me lëngje për shkak të vetive termike), elektromagnetëve, tubave të vakumit, etj.

=== Përdorimi në arkitekturë ===
Që nga kohët e lashta bakri është përdorur në ndërtimtari për shkak të rezistencës së tij nga korrozioni dhe klima. Ai përdoret në çati, izolatorë, ullukë shiu, dhe dyer.

Edhe pse bakri elemental është i prekshëm nga lagështia, mbulesa e gjelbërt e tij që formohet nga lagështia atmosferike është më rezistente, prandaj përdoret më shumë. 

=== Përfitimi i lidhjeve metalike (aliazheve) ===
Bakri përdoret edhe për prodhimin e lidhjeve metalike (aliazheve) si: [[tunxhi]] (bakër dhe zink), bronzi (bakër dhe [[kallaj]]) dhe disa lidhje metalike speciale.

Kupronikeli (që është kombinim i bakrit dhe nikelit) është aliazh rezistent ndaj ndryshkjes që përdoret kryesisht për prodhimin e monedhave metalike.

== Shiko edhe ==
{{Sistemi periodik}}

{{Commonsart|Copper|Bakri}}
{{kimi-cung}}

[[Kategoria:Elemente kimike]]