Shih burimin për Relativiteti i përgjithshëm

{{APR}}
[[Skeda:Black Hole Milkyway.jpg|parapamje|300px|Një [[Vrima e zezë|vrimë e zezë]] e simuluar me një masë totale prej dhjetë masash diellore siç shikohet nga një distancë prej 600&nbsp;[[Kilometri|kilometrash]] me [[Udha e Qumështit|Udhën e Qumështit]] në sfond.]]
'''Teoria e relativitetit të përgjithshëm''' është një [[Fizika teorike|teori]] [[Gjeometria|gjeometrike]] e [[Graviteti|gravitacionit]] e publikuar nga [[Albert Ajnshtajni]] në vitin [[1915]]. Në [[Fizika|fizikën]] moderne, teoria konsiderohet si një nga përshkrimet më të përkryera të [[graviteti]]t. Ajo unifikon [[Relativiteti special|relativitetin special]] dhe ligjin njutonian të [[Ligji i gravitacionit universal|gravitetit universal]], duke e përshkruar gravitetin si një veti gjeometrike të [[hapësira|hapësirës]] dhe [[Koha|kohës]], ose [[Hapësirë-Koha|hapësirë-kohës]]. Në veçanti, [[kurbatura]] e hapësirë-kohës është e lidhur direkt me [[Momenti katër-dimensional|momentin katërdimensional]] (relacioni mbi [[masë-energjinë]] dhe [[momentin]] linear) ose çfarëdo [[lënda|lënde]] dhe [[rrezatimi]] që mund të jenë të pranishme. Relacioni jepet në mënyrë specifike nga [[ekuacionet e fushës të Ajnshtajnit]], një sistem [[Ekuacione diferenciale pjesore|ekuacionesh diferenciale pjesore]].

Parashikimet e relativitetit të përgjithshëm ndryshojnë shumë nga ato të fizikës klasike, veçanërisht përsa i përket rrjedhës së kohës, gjeometrisë së hapësirës, lëvizjes së trupave gjatë [[Rënia e lirë|rënies së lirë]] dhe propagimit të [[Drita|dritës]]. Shembuj të këtyre ndryshimeve përfshinë [[Bymimi gravitacional i kohës|bymimin gravitacional të kohës]], [[Zhvendosja gravitacionale|zhvendosjen gravitacionale]] të dritës dhe [[Vonesa e Shapiros|vonesën kohore gravitacionale]]. Parashikimet e relativitetit të përgjithshëm janë konfirmuar në të gjitha [[Testimet e relativitetit të përgjithshëm|observimet dhe eksperimentet]] e deritanishme. Edhe pse relativiteti i përgjithshëm nuk është [[Alternativa të relativitetit të përgjithshëm|e vetmja teori relativiste e gravitetit]], ajo është teoria më e thjeshtë që është konsistente me të dhënat eksperimentale. Megjithatë pyetje të papërgjigjura ngelen akoma, më themelorja e të cilave është se si mundet që teoria e relativitetit të përgjithshëm të bashkohet me ligjet e [[Mekanika kuantike|fizikës kuantike]] në mënyrë që të japë një teori të plotë dhe të vetëqëndrueshme të [[Graviteti kuantik|gravitetit kuantik]].

Teoria e Ajnshtajnit ka aplikime të rëndësishme astrofizike. Ajo dëshmon rreth ekzistencës së [[Vrima e zezë|vrimave të zeza]] — rajone të hapësirës në të cilat hapësira dhe koha janë të deformuara në një mënyrë të tillë që as drita nuk mund të largohet — këto objekte janë gjendjet finale për [[Ylli|yjet]] masivë. Ka evidenca se [[Vrima e zezë|vrima të zeza yjore]] si dhe varietete më masive të vrimave te zeza janë të përgjegjshme për [[rrezatimin]] intensiv të lëshuar nga disa objekte astronomike si [[Bërthamë galaktike aktive|bërthamat galaktike aktive]] ose [[mikrokuazarët]]. Përkulja e dritës nga graviteti çon në fenomenin e [[Lentja gravitacionale|lentës gravitacionale]], ku imazhe të shumëfishta të të njëjtit objekt të largët astronomik janë të dukshme në qiell. Relativiteti i përgjithshëm parashikon gjithashtu ekzistencën e [[Valët gravitacionale|valëve gravitacionale]], të cilat janë matur në mënyrë indirekte; një matje direkte është qëllimi kryesor i projekteve si [[LIGO|LIGO-ja]]. Për më tepër, relativiteti i përgjithshëm formon themelin e modeleve kontemporane [[Kozmologjia fizike|kozmologjike]] të universit në zgjerim.

== Historia ==
{{main|Historia e relativitetit të përgjithshëm|Periudha e arte e relativitetit të përgjithshëm|Teoritë klasike të gravitetit}}

Pas publikimit të [[relativiteti special|teorisë së relativitetit special]] në [[1905]], Ajnshtajni filloi të mendonte se si të inkorporonte [[graviteti]]n në themelin e ri relativist.  Në [[1907]], duke filluar me një [[eksperiment mendor]] të thjeshtë që përfshinte një vëzhgues në rënie të lirë, ai filloi atë çka do të bëhej një periudhë kërkimi tetëvjeçare për një teori relativiste graviteti.  Pas shumë mundimesh dhe rrugësh pa krye, puna e tij u kulminua në nëntor të [[1915]] me prezantimin para [[Akademisë Prusiane të Shkencave]] me ato që tani njihen si [[ekuacionet e fushës të Ajnshtajnit]].  Këto ekuacione specifikojnë se si gjeometria e hapësirë-kohës influencohet nga prezenca e lëndës, ato formojnë bazën e teorisë së relativitetit të përgjithshëm të Ajnshtajnit.<ref>Ky zhvillim jepet në kapitujt 9 deri në 15 të {{Harvnb|Pais|1982}} dhe në {{Harvnb|Janssen|2005}} ; një koleksion kontemporan i kërkimeve të tanishme, duke përfshire dhe prinime të shumë artikujve origjinale, është {{Harvnb|Renn|2007}} ; një shikim aksesibel mund të gjendet tek {{Harvnb|Renn|2005|loc=p. 110ff.}}.  Një artikull kyç i hershem është {{Harvnb|Einstein|1907}}, cf. {{Harvnb|Pais|1982|loc=ch. 9}}.  Publikimi që ka ekuacionet e fushës është {{Harvnb|Einstein|1915}}, cf. {{Harvnb|Pais|1982|loc=ch. 11–15}}.</ref>

Ekuacionet e fushës te Ajnshtajnit janë [[Sistem jolinear#Ekuacione diferenciale jolineare|jolineare]] dhe si rrjedhojë shumë të vështira për t'u zgjidhur.  Ajnshtajni përdori përafrime për të marrë parashikimet fillestarë të teorisë.  Por që në fillim të [[1916]], astrofizikani [[Karl Schwarzschild]] gjeti zgjidhje e pare ekzakte jotriviale të ekuacioneve të fushës të Ajnshtajnit, të ashtuquajturën [[metrika e Shvarccildit]].  Kjo zgjidhje hodhi themelet për përshkrimin e fazave finale të kolapsit gravitacional, në objekte kozmike që sot njihen si [[Vrima e zezë|vrimat e zeza]].  Në të njëjtin vit, hapat e para drejt përgjithësimit të zgjidhjes së Shvarcildit në objekte [[ngarkesa elektrike|të ngarkuara elektrikisht]] u morën, të cilat eventualisht rezultuan në zgjidhjen [[Reissner-Nordström]], që tani lidhet me vrima të zeza të ngarkuara.<ref>Shikoni {{Harvnb|Schwarzschild|1916a}}, {{Harvnb|Schwarzschild|1916b}} dhe  {{Harvnb|Reissner|1916}} (më pas e plotësuar në  {{Harvnb|Nordström|1918}}).</ref>  Në [[1917]], Ajnshtajni e aplikoi teorinë e tij mbi të gjithë [[universi]]n, duke i dhënë lindje fushës së [[kozmologjia fizike|kozmologjisë]] relativiste.  Në linjë me mendimet e kohës, ai hipotezoi se universi që statik, kështu që ai shtoi një parametër të ri mbi ekuacionet origjinale të fushës — [[konstanten kzomologjike]] — në mënyrë që të riprodhonte këto  "vëzhgime".<ref>{{Harvnb|Einstein|1917}}, cf. {{Harvnb|Pais|1982|loc=ch. 15e}}.</ref>   Megjithatë në [[1929]], puna e [[Edwin Hubble|Habellit]] dhe të tjerëve tregoi se [[Zgjerimi metrik i hapësire|universi po zgjerohej]].  Kjo shpjegohet nga zgjidhjet kozmologjike zgjeruese të gjetura nga [[Alexander Friedmann|Friedmann]] në [[1922]], të cilat nuk kërkojnë prezencën e një konstanteje kozmologjike.  [[Georges Lemaître|Lemaître]] i përdori këto zgjidhje për të formuluar versionet më të hershme të modeleve të [[big bangut]], në të cilat universi ynë ka evoluar nga një gjendje shumë e nxehtë dhe shumë e dendur.<ref>Artikulli origjinal i Habellit është {{Harvnb|Hubble|1929}} ; një mbishim akssibel jepet tek {{Harvnb|Singh|2004|loc=ch. 2–4}}.</ref>  Ajnshtajni më vonë deklaroi se shtimi i konstantes kozmologjike që gabimi më i madh i jetës së tij.<ref>Siç raportohet tek {{Harvnb|Gamow|1970}}.  Ky pohim i Ajnshtajnit më vonë do të ishte 
paksa i pamatur dhe tepër i hershem, cf. seksioni  [[Relativiteti i përgjithshëm#Kozmologjia|Kozmologjia]] më poshtë.</ref>

Gjatë asaj periudhe, relativiteti i përgjithshëm ngeli si një objekt kurioziteti midis teorive të atëhershme fizike.  Edhe pse ishte e qarte që teoria ishte superiore në krahasim me [[gravitetin Njutonian]] dhe parimet e teorisë ishin konsistente me [[relativitetin special]] si dhe në të njëjtën kohë ajo shpjegonte shumë efekte të pashpjeguara nga teoria njutoniane.  Vetë Ajnshtajni, në [[1915]] tregoi se si teoria e tij shpjegonte [[Testet e relativitetit të përgjithshëm#Precizoni i perihelit të Merkurit|përparimin anormal të perihelit]] të planetit të [[Mërkuri]] pa futur parametra arbitrare ("faktorë pa baza").<ref>Cf. {{Harvnb|Pais|1982|loc=p. 253–254}}.</ref>  Gjatë kësaj kohe, në [[1919]] një ekspeditë e udhëhequr nga [[Arthur Eddington|Edingtoni]] konfirmoi parashikimin e relativitetit të përgjithshëm për përkuljen e dritës yjore nga dielli,<ref>Cf. {{Harvnb|Kennefick|2005}} dhe {{Harvnb|Kennefick|2007}}.</ref> duke e bërë Ajnshtajnin menjëherë një personazh të famshëm në skenën publike.<ref>Cf. {{Harvnb|Pais|1982|loc=ch. 16}}.</ref>   Megjithatë teoria hyri në skenën e [[Fizika teorike|fizikës teorike]] dhe [[Astrofizika|astrofizikës]] vetëm me zhvillimet të bëra midis viteve [[1960]] dhe [[1975]], periudhë që tani njihet si [[Koha e arte e relativitetit të përgjithshëm|Koha e artë e relativitetit të përgjithshëm]].  Fizikanët filluan të kuptonin konceptin e [[Vrima e zezë|vrimës së zezë]] dhe i identifikuan këto objekte astronomike si [[kuazare]].<ref>Cf. {{Harvnb|Israel|1987|loc=ch. 7.8–7.10}} dhe {{Harvnb|Thorne|1994|loc=ch. 3–9}}.</ref>  Më vonë teste akoma më të sakta vazhduan të konfirmojnë fuqinë parashikuese të teorisë<ref>Cf. seksionet [[relativiteti i përgjithshëm#Efektet orbitale dhe relativiteti i drejtimit|Efektet orbitale dhe relativiteti i drejtimit]], [[relativiteti i përgjithshëm#bymimi gravitacional i kohës dhe zhvendosja e frekuencës|bymimi gravitacional i kohës dhe zhvendosja e frekuencës]] dhe [[relativiteti i përgjithshëm#përkulja e dritës dhe vonesa kohore gravitacionale|Përkulja e dritës dhe vonesa kohore gravitacionale]], dhe referencat e tjera.</ref> dhe kozmologjisë relativiste, e cila gjithashtu u bë objekt i konfirmimeve eksperimentale.<ref>Cf. seksioni [[relativiteti i përgjithshëm#kozmologjia|kozmologjia]] dhe referencat e tjera ; zhvillimi historik jepet tek {{Harvnb|Overbye|1999}}.</ref>

== Nga mekanika klasike tek relativiteti i përgjithshëm ==
Relativiteti i përgjithshëm kuptohet më mirë duke ekzaminuar ngjashmëritë dhe tiparet dalluese nga [[fizika klasike]].  Hapi i parë është të kuptuarit e faktit se mekanika klasike dhe ligjet e Njutonit të gravitetit pranojnë një përshkrim gjeometrik.  Kombinimi i këtij përshkrimi me ligjet e relativitetit special rezulton në një derivim heuristik të relativitetit të përgjithshëm.<ref>Ekspozimi i mëposhtëm ndjek atë të {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=section 1}}.</ref>

=== Gjeometria e gravitetit Njutonian ===
Në themel të [[Mekanika klasike|mekanikës klasike]] është ideja se lëvizja e [[trupi fizik|objekteve]] mund të përshkruhet si një kombinim i lëvizjes së lirë (ose [[inercia]]le) dhe devijimet nga kjo lëvizje.  Devijime të tilla shkaktohen nga forca të jashtme që veprojnë mbi trupin sipas ligjit të dyte të [[Ligjet e Njutonit|Njutonit]], i cili pohon se [[forca]] që vepron mbi një trup është e barabarte me [[Masa|masën]] inerciale të trupit herë [[nxitimi]]n e tij.<ref>Shikoni, për shembull, {{Harvnb|Arnold|1989|loc=chapter 1}}.</ref>  Lëvizja e preferuar inerciale lidhet me gjeometrinë e [[Hapësira|hapësirës]] dhe [[Koha|kohës]]: në një [[kënd reference|sistem standard reference]] të mekanikës klasike, objektet në lëvizje të lirë lëvizin në vijë të drejtë me shpejtësi konstante.  Në zhargonin teknik, trajektoret e tyre janë [[Gjeodeziku|gjeodezikë]], [[vija botërore]] të drejta në [[Hapësirë-koha|hapësirë-kohë]].<ref>See {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=pp. 5f.}}.</ref>

[[Skeda:Elevator gravity.svg|parapamje|250px|Një top që bie në shesh në një raketë që kryen lëvizje të nxituar (majtas), dhe në [[Toka|Tokë]] (djathtas)]]
Nga ana tjetër, njëri mund të mendojë se lëvizja inerciale, po të identifikohet duke vëzhguar lëvizjen aktuale të trupave si dhe duke marrë parasysh efektin e forcave të jashtme (si [[elektromagnetizmi]] ose të [[fërkimi]]t), mund të përdoret për të përcaktuar gjeometrinë e hapësirës, si dhe të [[Koordinata|koordinatës]] kohore.  Megjithatë, këtu kemi një dilemë, kur marrim parasysh rolin e [[graviteti]]t.  Sipas [[Ligji gravitacional i Njutonit|ligjit të gravitetit të Njutonit]], i cili u verifikua eksperimentalisht nga eksperimente si ato të [[Loránd Eötvös|Eötvös]] dhe pasardhëseve të tij (shikoni [[eksperimenti i Eötvös]]), ekziston një [[Parimi i dobët i ekuivalencës|universalizëm i rënies së lirë]] (i njohur gjithashtu si [[principi i dobët i ekuivalencës]] ose barazimi universal i masës gravitacionale pasive dhe masive): trajektorja e një [[Objekt prove|trupi prove]] në [[rënie të lire]] varet vetëm tek pozicioni dhe shpejtësia fillestare e tij, por jo në vetitë materiale të trupit.<ref>Shikoni {{Harvnb|Will|1993|loc=section 2.4}} ose {{Harvnb|Will|2006|loc=section 2}}.</ref>  Një version i thjeshtuar i këtij parimi është i përfshirë në eksperimentin e ashensorit të Ajnshtajnit, i ilustruar në figurën në të djathtë: për një vëzhgues në një dhomë të vogël të mbyllur, është e pamundur të vendosësh, vetëm në bazë të trajektores së përshkruar nga trupa si për shembull një top në rënie të lire, nëqoftëse dhoma është në prehje në fushën gravitacionale, ose në prehje në një hapësire brenda një rakete që lëviz me nxitim lart.<ref>Cf. {{Harvnb|Wheeler|1990|loc=kapitulli 2}}; eksperimente të ngjashme mund të gjenden në shumicën e librave popullore shkencore që shpjegojnë relativitetin e përgjithshëm.</ref>

Me universalitetin e rënies së lirë, del se nuk ka ndonjë dallim të vëzhgueshëm midis lëvizjes inerciale dhe lëvizjes nën influencën e një forcë gravitacionale.  Kjo sugjeron përcaktimin e një klase të re të lëvizjes inerciale, pra të objekteve në rënie të lirë nën influencën e gravitetit.  Kjo klasë e re e lëvizjeve të preferuara, përcakton gjithashtu, gjeometrinë e hapësirës dhe kohës në terma matematike, ajo është lëvizja [[gjeodezike]] e lidhur me një [[lidhja (matematike)|lidhje]] specifike që varet tek [[gradienti]] i [[Potenciali gravitacional|potencialit gravitacional]].  Hapësira në këtë ndërtim, akoma zotëron një [[Gjeometria Euklidiane|gjeometri euklidiane]].  Megjithatë, hapësirë-''koha'' si e tërë është me e komplikuar se kaq.  Duke përdorur [[eksperimente mendore]] të thjeshta mund të tregohet se po të ndjekim trajektoren në rënie të lirë të thërrmijave të ndryshme provash, rezultati i transportimit te vektorëve të hapësirë-kohës që tregojnë shpejtësinë e thërrmijës (vektorë kohore) do të variojë me trajektoren e thërrmijës; nga pikëpamja matematike, lidhja njutoniane nuk është e  [[Integrali|integrueshme]].  Nga kjo, mund të deduktojmë se hapësirë-koha është e [[kurbuar]].  Rezultati është një formulim gjeometrik i gravitetit njutonian duke përdorur vetëm koncepte [[Kovarianca dhe kontravarianca e vektorëve#Përdorimi joformal: invarianca|kovariante]], pra një përshkrim i cili është i saktë në çdo sistem koordinativ.<ref>Shikoni {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=section 1.2}}, {{Harvnb|Havas|1964}}, and {{Harvnb|Künzle|1972}}. Eksperimenti i thjeshtë mendor në këtë rast u përshkrua për herë të parë tek {{Harvnb|Heckmann|Schücking|1959}}.</ref>  Në këtë përshkrim gjeometrik, [[efektet valore]] — nxitimi relativ i trupave në rënie të lirë — është i lidhur me derivatin konektiv, që tregon se si gjeometria e modifikuar shkaktohet nga prezenca e masës.<ref>Shikoni {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=pp. 10f.}}.</ref>

=== Përgjithësimi relativistik ===
[[Skeda:Light cone.svg|parapamje|majtas|150px|[[Koni dritor]]]]
Edhe pse graviteti Njutonian është një [[Teoria shkencore|teori]] intriguese, themeli i saj është, mekanika klasike e cila është thjesht, rasti limit i mekanikës [[relativiteti special|relativiste (speciale)]].<ref>Paraqitje të mira jepen me një nivel të caktuar matematik, {{Harvnb|Giulini|2005}}, {{Harvnb|Mermin|2005}}, dhe {{Harvnb|Rindler|1991}} ; për shpjegimet e eksperimenteve preçize, cf. pjesa IV e {{Harvnb|Ehlers|Lämmerzahl|2006}}.</ref>  Në gjuhën e [[simetria|simetrisë]]: kur graviteti mund të neglizhohet, fizika posedon një [[invarianca e Lorencit|invariance Lorenciane]] si në relativitetin special në krahasim me  [[invariance Galeliane|invariancën e Galileut]] në mekanikën klasike (Simetria përcaktuese e relativitetit special është [[grupi i Poincaré]] që përfshin translatimet dhe rrotullimet).  Dallimet mes të dyjave bëhen të mëdha kur merremi me shpejtësi që përafrohen me [[shpejtësia e dritës|shpejtësinë e dritës]] dhe fenomene të tjera të energjisë së lartë.<ref>Një krahasim i thelle mes dy grupeve të simetrisë mund të gjendet tek  {{Harvnb|Giulini|2006a}}.</ref>

Simetria e Lorencit sjell me veten saj disa struktura shtesë të cilat luanjë role të rëndësishme.  Ato përcaktohen nga një set konesh dritore (shikon figurën në të djathtë).  Konet dritore përcaktojnë një strukturë kauzale: për çdo ngjarje A, ekziston një bashkësi ngjarjesh që në parim ose influencojnë ose mund të influencohen nga A nëpërmjet sinjaleve ose bashkëveprimeve që nuk mund të udhëtojnë më shpejt se drita (si ngjarja B tek figura), dhe një bashkësi ngjarjesh për të cilat influencimi është i pamundur (si ngjarja C tek figura).  Këto bashkësi janë të pavarura nga vëzhguesi.<ref>Për shembull {{Harvnb|Rindler|1991|loc=section 22}} ; Një trajtim i plotë mund të gjendet tek {{Harvnb|Synge|1972|loc=ch. 1 and 2}}.</ref>  Në lidhje me vijat botërore të thërrmijave në rënie të lirë, koni dritor mund të përdoret për të rindërtuar një metrike semiRimaniane hapësinor-kohore, të paktën deri tek një faktor skalar pozitiv.  Në terma matematike, kjo përcakton një [[strukture konformale|strukturë konformale]].<ref>P.sh. {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=sec. 2.3.}}</ref>

[[Relativiteti special]] përcaktohet në mungesë të [[graviteti]]t, kështu që për aplikime praktike, ai është i mundur vetëm kur graviteti mund të neglizhohet.  Po të sjellim në lojë gravitetin dhe të marrim parasysh se rënia e lirë është universale, një [[logjika|logjikë]] analoge mund të aplikohet si në seksionin e mëparshëm: pra nuk ekzistojnë [[sistem inercial referimi|sisteme inerciale referimi]] globale.  Në vend të tyre kemi kënde të përafërta inerciale që lëvizin përkrah thërrmijave në rënie të lirë.  E përkthyer në gjuhën e hapësirë kohës: vijat e drejta janë vija [[kohore]] që përcaktojnë një kënd inercial pa gravitet janë të shndërruara në vija që janë të përkulura në lidhje me njëra tjetrën, të cilat sugjerojnë që përfshirja e gravitetit kërkon një ndryshim të gjeometrisë së hapësirë-kohës.<ref>Cf. {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=sec. 1.4.}} dhe  {{Harvnb|Schutz|1985|loc=sec. 5.1}}.</ref>

=== Ekuacionet e Ajnshtajnit ===
{{main| Ekuacionet e Ajnshtajnit |Matematika e relativitetit të përgjithshëm}}

Formulimi i versionit gjeometrik, relativistik të efekteve të gravitetit çon tek çështja e burimit të gravitetit.  Në gravitetin Njutoninan burimi është masa.  Në relativitetin special, masa del të jetë pjesë e një madhësie me të përgjithshme të quajtur [[tensori i energji-momentit]], i cili përfshin si [[dendësia|dendësinë]] e [[densiteti i energjisë|energjisë]] ashtu edhe atë te [[vrulli]]t si dhe [[stresi (fizikë)|stresin]] (pra, [[shtypjen]] dhe shkarjen).<ref>Cf. {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=p. 16}}; {{Harvnb|Kenyon|1990|loc=sec. 7.2}};  {{Harvnb|Weinberg|1972|loc=sec. 2.8}}.</ref>  Duke përdorur parimin e ekuivalencës, ky tensor mund të përgjithësohet lehtësisht në hapësirë-kohën e kurbuar.  Duke përdorur më tej analogjinë me gjeometrinë e gravitetit Njutonian, është e natyrshme të hipotezojmë se [[ekuacionet e fushës]] për gravitetin e lidhin këtë tensor me [[Kurbatura e Riçit|tensorin e Riçit]], i cili përshkruan një klasë të caktuar te efekteve valor: ndryshimi në volum për një re të vogël të thërrmijave prove që zakonisht janë në prehje, dhe me pas janë në rënie të lirë.  Në relativitetin special, [[konservimi i energjisë]] dhe i momentit (impulsit) i korrespondon pohimit se tensori i energji-momentit është i lirë nga [[divergjenca]].  Kjo formulë, gjithashtu, mund të përgjithësohet në hapësirë-kohën e kurbuar duke zëvendësuar derivatet pjesore me [[manifoldet]] - e kurbura korresponduese, [[derivatet kovariante]] të studiuara në [[gjeometrinë diferenciale]].  Me këtë konditë shtese - divergjenca kovariante e tensorit të energji-momentit, dhe çfarëdo që është në anën tjetër të ekuacionit, është zero — bashkësia më e thjeshtë e ekuacioneve janë ato që quhen ekuacionet (e fushës) të Ajnshtajnit:

:<math>R_{ab} - {\textstyle 1 \over 2}R\,g_{ab} = \kappa T_{ab}.\,</math>

Në anën e majtë kemi kombinimin specifik që është i lirë nga divergjenca të [[Kurbatura e Ricit|tensorit të Ricit]] <math>R_{ab}</math> dhe metrikën e njohur si [[Tensori i Ajnshtajnit]].  Në veçanti,

:<math>R=R_{cd}g^{cd}\,</math>

është kurbatura skalare.  Tensori i Ricit në vetvete është i lidhur me tensorin e kurbaturës së Rimanit i cili është me i përgjithshëm nga relacioni

:<math>\quad R_{ab}={R^d}_{adb}.\,</math>

Në anën e djathtë, ''T<sub>ab</sub>'' kemi tensorin e energji-momentit.  Të gjithë tensorët shkruhen në [[notacionin e indeksit abstrakt]].<ref>Shikoni {{Harvnb|Ehlers|1973|loc=pp. 19–22}}; për derivime të ngjashme, shikoni seksionet 1 dhe 2 të kapitullit 7 tek {{Harvnb|Weinberg|1972}}.  Tensori i Ajnshtajnit është tensori i vetëm i cili është i lire nga divergjenca që është një funksion i koeficienteve të metrikës, si dhe se shumti i derivateve të tyre të rendit të parë dhe të dytë, dhe i cili lejon hapësirë-kohën e relativitetit special si një zgjidhje në mungese të burimeve gravitacionale, cf. {{Harvnb|Lovelock|1972}}.  Tensorët në të dyja anët janë të rendit të dyte, pra mund të imagjinohen si matrica 4×4, seicila ka nga dhjete terma të pavarura ; pra, kemi dhjete ekuacione të çiftëzuar midis tyre.  Fakti që, si rrjedhoje e relacioneve gjeometrike të njohura si [[identitetet e Biankit]], bën që tensori i Ajnshtajnit të kënaqe katër identitetet të tjera te cilat i redukton këtë bashkësi në gjashtë ekuacionet të pavarura, psh. {{Harvnb|Schutz|1985|loc=sec. 8.3}}.</ref>  Parashikimet e teorisë janë ballafaquar me rezultatet observuese për [[orbitat]] [[planetare]] (ose, për regjimin e gravitetit të dobët, limiti i shpejtësisë së ulët është ai i mekanikës njutoniane), konstantja e proporcionalitetit mund të fiksohet si κ = 8π''G''/''c''<sup>4</sup>, me ''G'' [[konstantja gravitacionale]] dhe ''c'' [[shpejtësia e dritës]].<ref>Psh. {{Harvnb|Kenyon|1990|loc=sec. 7.4}}.</ref>  Kur lënda nuk është e pranishme, në mënyrë që tensori i energji momentit të zhduket marrim ''ekuacionet e Ajnshtajnit në vakum'',

:<math>R_{ab}=0.\,</math>

Ka disa [[alternativa te relativitetit të përgjithshëm]] të ndërtuara mbi të njëjtat premisa, të cilat përfshinë rregulla shtesë dhe disa kondita të tjera, të cilat japin ekuacione të ndryshme të fushës.  Shembuj janë [[Teoria Brans-Dicke]], [[teleparalelizmi]] dhe [[teoria e Ajnshtajn-Kartanit]].<ref>Cf. {{Harvnb|Brans|Dicke|1961}} dhe seksionin 3 tek kapitulli 7 i {{Harvnb|Weinberg|1972}}, {{Harvnb|Goenner|2004|loc=sec. 7.2}}, dhe {{Harvnb|Trautman|2006}}, respektivisht.</ref>

== Përcaktime dhe aplikime të përgjithshme ==
{{main|Matematika e relativitetit të përgjithshëm|Teoritë fizike të modifikuara nga relativiteti i përgjithshëm}}

Derivimet e përshkruara në seksionin e mëparshëm përmbajnë të gjitha informatat e nevojshme për të përcaktuar relativitetin e përgjithshëm, ato përshkruajnë vetitë e saj kyçe dhe adresojnë një pyetje me rëndësi vendimtare në fizikë, domethënë si mund të përdoret teori për ndërtimin e modelit.

=== Përcaktime dhe vetitë bazë ===
Relativiteti i përgjithshëm është një teori e [[Graviteti|gravitacionit]] se [[metrikë (relativiteti i përgjithshëm)|metrikës]].  Në thelbin e saj janë [[ekuacionet e Ajnshtajnit]], të cilat përshkruajnë lidhjen midis [[gjeometria|gjeometrisë]] për një [[manifold]] katër-dimensional gjysmë [[Metrika riemanniane|Riemannian]] që përfaqëson [[hapësirë-kohën]] nga njëra anë, dhe [[energji-impulsin]] të përmbajtura në këtë hapësirë kohën nga anën tjetër.<ref>P.sh. = ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc ch. 4)),
= ((Harvnb | Weinberg | 1972 | loc ch. 7)) ose, në fakt, ndonjë tekst tjetër libër mbi relativitetin e përgjithshëm.</ref>  Fenomeneve që në [[mekanikën klasike]] janë atribuuar veprimit të forcës së gravitetit (të tilla si [[rënie e lirë]], [[lëvizja orbita]], dhe [[trajektoret]] e [[anijeve kozmike]]), korrespondojnë me lëvizje inerciale brenda një [[kurbatura|kurbaturë]] të hapësirë-kohës, në relativitetin e përgjithshëm, nuk ka forcë gravitacionale që i përkul objektet nga trajektorja e tyre natyrore drejtvizore.  Në vend të kësaj, graviteti shkakton ndryshime në vetitë e hapësirës dhe kohës,  ndryshime të cila ndyshojnë shtigjet e mundshme që materia do të ndjekë natyrshëm.<ref>Së paku përafërsisht, cf. ((Harvnb | Poisson | 2004 }}.</ref>  Kurbatura shkaktohet nga prezenca e materies, vektori energji-moment i materies.  Po të parafrazojmë relativistin [[John Archibald Wheeler]], hapësirë-kohën i tregon lendes se si të lëvize ; materia i tregon hapësirë-kohën si të kurbohet.<ref>P.sh. f. xi në ((Harvnb | Wheeler | 1990 }}.</ref>

Edhe pse relativiteti i përgjithshëm zëvendëson [[fusha skalare|skalarin]] potenciale gravitacional të fizikes klasike me një [[tensori|tensor]] simetrik  të [[tensori radhë#tensori|rendit]] të dytë, i pari reduktohet tek i fundit në disa [[Parimi i korrespondencës|raste të kufizuara]].  Për [[përafrimit e fushës se dobët|fusha të dobëta gravitacionale]] dhe [[Përafrimit të lëvizjes të ngadalshëm|shpejtësi të ngadalta]] në lidhje me shpejtësinë e dritës, parashikimet e teorisë konvergojnë me ato të [[Ligji garvitacional universal i Njutonit|Ligjin e gravitetit universal te Njutonit]] .<ref>P.sh. = ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc sec. 4,4 }}.</ref>

Meqenëse është ndërtuar duke përdorur [[tensori|tensorë]], relativiteti i përgjithshëm shfaq [[kovariance të përgjithshme]] : ligjet e saj dhe ligjet e tjera të formuluara brenda kuadrit të përgjithshëm relativist-marrin formë të njëjtë në të gjitha [[sistemi koordinativ|sistemet koordinativ]].<ref>P.sh. në (= (Harvnb | Uolld | 1984 | loc sec. 4,1 }}.</ref>  Për më tepër, teoria nuk përmban asnjë strukture sfond invariant gjeometrike.  Kjo kështu kënaq një parim më të rrepte te [[parimit të përgjithshme të relativitetit]], d.m.th se [[ligji fizik|ligjet e fizikës]] janë të njëjta për të gjithë vëzhguesit.<ref>Për vështirësitë (konceptuale dhe historike) në definimin e përgjithshme Parimi i relativitetit dhe ndarja e tij nga nocioni i kovariance të përgjithshme, shih ((Harvnb | Giulini | 2006b }}.</ref>  [[strukturë lokale e hapësirë-kohës|Vendor]], e shprehur si në [[parim e ekuivalencës]], hapësirë kohën është një hapësirë [[hapësirë e Minkowskit|minkovskiane]], dhe ligjet e fizikes kanë [[Invarianca Lorenciane|invariance lokale lorenciane]].<ref>P.sh. nenin 5 në ch. 12 e ((Harvnb | Weinberg | 1972 }}.</ref>

=== Ndërtimi i modeleve ===
Koncepti bazë i ndërtimit të modeleve të relativitetit të përgjithshëm është ai i [[zgjidhja e ekuacioneve të fushës se Ajnshtajnit|zgjidhja e ekuacioneve të Ajnshtajnit]].  Duke pasur parasysh dy ekuacionet e Ajnshtajnit dhe ekuacionet e përshtatshme për vetite e lendes, një zgjidhje e tillë konsiston në një gjysmë manifold të veçantë-riemannian (përcaktuar zakonisht duke i dhënë metrikën në koordinata specifike), dhe fushat e materies të përcaktuara në këtë manifold.  Materia dhe gjeometria duhet të plotësojë ekuacionet e Ajnshtajnit, kështu që në mënyrë të veçantë, tensori i energji-impulsit i lëndës duhet të jetë pa divergjenca.  Lënda duhet, sigurisht, të përmbushë çfarëdo ekuacionet plotësuese që vihen ne vetitë e saj.  Me pak fjalë, një zgjidhje e tillë është një univers model që përmbush ligjet e relativitetit të përgjithshëm, dhe mundësisht ligje të tjera që qeverisin çfarëdo lende mund të jetë e pranishëm.<ref>Cf. kapitujt hyrëse të ((Harvnb | Stephani | Kramer | MacCallum | Hoenselaers | 2003 }}.</ref>

Ekuacionet e Ainshtainit janë [[ekuacione diferenciale pjesore]]  jolineare dhe, si të tilla, janë të vështira për të zgjidhur saktësisht.<ref>Një përmbledhje që tregon për ekuacionin e Ajnshtajnit në kontekst më të gjerë të PDEs të tjera me rëndësi fizike është ((Harvnb | Geroch | 1996)).</ref>  Megjithatë, një numër i [[zgjidhjeve të sakta në relativitetin e përgjithshme|zgjidhjeve të sakta]] janë të njohura, edhe pse vetëm pak kanë aplikime të drejtpërdrejta fizike.<ref>Për informata dhe një listë të zgjidhje, cf. ((Harvnb | Stephani | Kramer | MacCallum | Hoenselaers | 2003)); një shqyrtim më të fundit mund të gjendet në ((Harvnb | MacCallum | 2006 }}.</ref>  Zgjidhje më të sakta të mirë-njohura, dhe ato që janë më interesante nga pikëpamja fizike e parë, janë  [[zgjidhja e Schwarzschild]], [[Vrima e zezë Reissner-Nordstrom|zgjidhja Reissner Nordstrom]] dhe [[metrika e Kerrit]], secili i korrespondon një lloji të caktuar të [[Vrima e zezë|vrimës së zezë]] në një univers tjetër bosh,<ref>P.sh. kapitujt 3, 5, dhe 6 e Lemaître ((Harvnb | Chandrasekhar | 1983 }}.</ref> dhe [[metrika e Friedmann--Robertson-Walker|Friedmann-Lemaître-Robertson-Walker]] dhe [[universi de Sitter]], secili duke e përshkruar një zgjerim specifik te kozmosit.<ref>P.sh. ch. 4 dhe sec. 3.3. në ((Harvnb | Narlikar | 1993 }}.</ref>  Zgjidhjet e sakta me interes të madh teorik përfshijnë [[metrika Gödel e univers|metriken Gödel]] (i cili hap mundësinë intriguese te [[udhëtimit në kohë]] në hapësirë kohën e lakuar), [[zgjidhja Taub-NUT]] (një univers model që është [[homogjeniteti (fizikë)|homogjen]], por [[anizotropik]]), dhe zgjidhjen [[Anti-de Siter]] (e cila kohët e fundit ka marrë rëndësi në kontekstin e asaj që quhet [[konjektura e Maldacenës]]).<ref>përshkrimit të shkurtër të këtyre dhe zgjidhjet më interesante mund të gjenden në ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc = ch. 5 }}.</ref>

Duke pasur parasysh vështirësitë e gjetjes së zgjidhjeve të saktë, ekuacionet e fushës së Ajnshtajnit zgjidhen shpesh nga [[integrimi numerik]] në një kompjuter, ose duke marrë në konsideratë perturbacionet e vogla të zgjidhjeve të sakta.  Në fushën e [[relativitetit numerik]], kompjutera të fuqishëm janë të punësuar për të simuluar gjeometria e hapësirë kohën dhe për të zgjidhur ekuacionet e Ajnshtajnit për situatat interesante si dy [[Vrima e zezë|vrima të zeza]] që përplasen.<ref>Shih ((Harvnb | Lehner | 2002)) për një vështrim.</ref>  Në parim, këto metoda mund të aplikohet në çdo sistem, duke ditur burime të mjaftueshme për kompjuterin, dhe mund t'i drejtohen pyetje thelbësore të tilla si [[Singularitete të zhveshura]].  Zgjidhje të përafërta mund të jetë gjetur nga  [[teoria e perturbimit|teori perturbuese]] si [[graviteti i linearizuar]]<ref>Për shembull (= (Harvnb | Uolld | 1984 | loc sec. 4,4 }}.</ref> dhe përgjithësimin e tij, [[post zgjerimi njutonian]], të cilat janë zhvilluar nga Ajnshtajni.  Kjo e fundit ofron një qasje sistematike për zgjidhjen për gjeometrinë e hapësirë-kohës që përmban një shpërndarje të lëndës që lëviz ngadalë krahasuar me shpejtësinë e dritës.  Zgjerimi përfshin një seri të termave, kushtet e para përfaqësojnë gravitetin njutonian, ndërsa kushtet më vonë ndonjëherë paraqesin korrigjime të vogla të teorisë për shkak të relativitetit të përgjithshëm të Njutonit.<ref>P.sh. = ((Harvnb | A | 1993 | loc sec. 4,1 dhe 4,2 }}.</ref>  Një zgjatje e ky zgjerim është  [[Formalizmi post Njutonian i parameterizuar|formalizmi i parametrizuar post-Njutonian]] (PPN), i cili lejon krahasime sasiore midis parashikimeve të relativitetit të përgjithshëm dhe [[alternativave për relativitetin e përgjithshme|teorive alternative]].<ref>Cf. nenin 3.2 të (((Harvnb | A | 2006)) si (Harvnb | A | 1993 | loc = ch. 4 }}.</ref>

== Rrjedhojat e teorisë se Ajnshtajnit ==
Relativiteti i përgjithshëm ka një numër pasojash fizike.  Disa të ndjekin direkt nga aksiomat teorisë së, ndërsa të tjerët kanë bërë e qartë vetëm në rrjedhën e viteve nëntëdhjetë e hulumtimit që pas publikimit fillestar Ajnshtajnit.

=== Bymimi kohor gravitacional dhe zhvendosja e frekuencës ===
[[Skeda:Gravitational red-shifting2.png|parapamje|175px|Paraqitje skematike e zhvendosjes në të kuqe gravitacionale te një valë dritore që emetohet nga sipërfaqja e një trupi masiv]]
{{main|Bymimi kohor gravitacional}}

Po të pranojmë se [[parimi i ekuivalencës]] është i vërtete,<ref>Cf. = ((Harvnb | Rindler | 2001 | loc pp. Pp 24-26 vs. 236-237)) dhe (= (Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc pp. 164-172)). Në fakt, Ajnshtajni i nxori këto efekte duke përdorur parimin e ekuivalencës që në 1907. (1907)) dhe (përshkrim në Harvnb | Einstein | ((Harvnb | Pais | 1982 | loc = fq. 196-198 }}.</ref> graviteti ndikon mbi kalimin e kohës.  Drita (vala e dritës) që humbet në një [[pus gravitacional|pus graviteti]] [[ndryshim i kaltër|spostohet në blu]], ndërsa drita që dërgohet në drejtim të kundërt (d.m.th. ngjitje nga pusi i gravitetit) është [[RedShift]] ed ; kolektivisht, këto dy efekte janë të njohura si ndryshim të frekuencave gravitacionale.  Më në përgjithësi, proceset që ndodhin pranë një trupi masiv ndodhin më ngadalë kur krahasohet me proceset që ndodhin më larg, ky efekt është i njohur si bymimi i kohës.<ref>= ((Harvnb | Rindler | 2001 | loc pp. 24-26)), ((Harvnb | Misner | Thorne | Wheeler | 1973 | loc = § 38,5 }}.</ref>

RedShift gravitacional është matur në laborator <ref>[[eksperimenti Pound-Rebka]], ((shih Harvnb | Pound | Rebka | 1959)), ((Harvnb | Pound | Rebka | 1960)), ((Harvnb | Pound | Snider | 1964)); një listë e eksperimenteve të mëtejshëm është dhënë në ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc = tabelën 4,1 për faqe 186 }}.</ref> dhe duke përdorur vëzhgime astronomike.<ref>P.sh. ((Harvnb | Greenstein | Oke | Shipman | 1971)); më të fundit dhe më të sakt janë  matjet e B SIRIUS janë botuar në ((Harvnb | Barstow | Bond | Holberg | 2005 }}.</ref>  Bymimi kohor gravitacional në fushë gravitacionale të tokës ka qenë e matur disa herë duke përdorur [[orë atomike]],<ref>Duke filluar me [[eksperimentin Hafele-Keating]], ((Harvnb | Hafele | Keating | 1972a)) dhe ((Harvnb | Hafele | Keating | 1972b)), dhe kulmuan në eksperiment e [[Probes se gravitetit A]], një pasqyrë të eksperimenteve mund të gjenden në ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc = tabelën 4,1 për faqe 186 }}.</ref> ndërsa vlefshmëria në vazhdim është dhënë si një efekt anësor i funksionimit të [[GPS]] (GPS).<ref>GPS testuar vazhdimisht duke krahasuar orë atomike në terren dhe në bordin e satelitëve që rrotullohen rreth, për një llogari të efekteve relativiste, shih ((Harvnb | Ashby | 2002)) dhe ((Harvnb | Ashby | 2003 }}.</ref>  Testet në fusha të forta gravitacionale janë siguruar nga vëzhgimi i një [[binar pulsaresh]].<ref>Shqyrtime janë dhënë në ((Harvnb | Shkallë | 2003)) dhe ((Harvnb | Kramer | 2004 }}.</ref> Të gjitha rezultatet janë në marrëveshje me relativitetin e përgjithshëm.<ref>Nje shikim i përgjithshëm mund të gjendet në seksionin 2.1. e do të 2006, do të 2003, fq. 32-36; ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc = nenin 4.2 }}.</ref>  Megjithatë, në nivelin aktual të saktësisë, këto vërejtje nuk mund të dallojnë midis relativitetit të përgjithshëm dhe teorive të tjera në të cilat është parim i ekuivalencës është e vlefshme.<ref>. = ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc pp. 164-172 }}.</ref>

=== Përkulja e dritës dhe vonesa kohore gravitacionale ===
{{Main|Problemi i Keplerit në relativitetin e përgjithshëm|Lentja gravitacionale|Vonesa e Shapiros}}

Relativiteti i përgjithshëm parashikon që rruga e dritës është e përkulur në një fushë gravitacionale ; drita kur kalon pranë një trupi masiv përkulet ndaj atij trupi.  Ky efekt është konfirmuar nga vëzhgimi i dritës se yjeve të largët dhe [[kuasareve]] e cila përkulet kur kalon pranë [[Dielli]]t.<ref>Cf. ((Harvnb | Kennefick | 2005)) për matjen klasik në fillim nga ekspedita  [[Artur Eddington|Eddington]], për një pasqyrë të matjeve më të fundit, shih ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc = kapitull 4,3)). Për vëzhgimet më saktë direkte moderne duke përdorur quasars, cf. ((Harvnb | Shapiro | Davis | Lebach | Gregori | 2004 }}.</ref>

[[Skeda:Light deflection.png|parapamje|majtas|200px|Përkulja e dritës (e dërguar nga pozicioni i treguar me blu) afër një trupi kompakt (te tregua në gri)]]

Kjo dhe parashikimet e lidhura vine nga fakti se drita vijon ato që janë quajtur vija-dritore ose [[gjeodezik]]bosh -një përgjithësim të linjave të drejta përgjatë të cilave drita udhëton në [[fizikës klasike]].  Gjeodezike të tilla janë një përgjithësim i [[invariant (matematikë)|invariancës]] të [[shpejtësia e dritës|shpejtësisë së dritës]] në [[Relativiteti special|relativitetin special]].<ref>Kjo nuk është një aksiomë e pavarur, por mund të rrjedhin nga ekuacionet e Einstein dhe Maxwell [[Lagranzhit]] duke përdorur një [[përafrim WKB]], cf. ((Harvnb | Ehlers | 1973 | loc = seksionin 5 }}.</ref>  Po të ekzaminojmë model të përshtatshëm te hapësirë kohës (ose të jashtme [[zgjidhje Schwarzschild]] ose, për më shumë se një masë të vetme, [[Zgjerimi post-Njutonian]] ),<ref>Për përshkrime të shkurtër dhe pointers në literaturë mund të gjenden në ((Harvnb | Blanchet | 2006 | loc = seksionin 1,3 }}.</ref> shumë efekte të gravitetit dalin në lidhje me dritën.  Edhe pse përkulja e dritës mund të derivohet nga një zgjerim i [[universalitetit të rënies së lirë]] tek [[drita]], ((<ref>Shih Harvnb | Rindler | 2001 | loc = seksion 1,16)); për shembuj historike , = ((Harvnb | Izrael | 1987 | loc f. 202-204.)), Në fakt, Ajnshtajni botoi një derivim të tilla si ((Harvnb | Einstein | 1907)). Llogaritje e tillë mënyrë të heshtur të supozojmë se gjeometria e hapësirës është [[hapësirë euklidiane|euklidiane]], cf. ((Harvnb | Ehlers | Rindler | 1997 }}.</ref> këndin e devijimit që rezulton nga një llogaritje e tillë është vetëm gjysma e vlerës së dhënë nga relativiteti i përgjithshëm.<ref>Nga pikëpamja e teorisë së Ajnshtajnit, këto derivime marrin parasysh efektin e gravitetit në kohë, por jo pasojat e tij për përkuljen e hapësirës, cf. = ((Harvnb | Rindler | 2001 | loc sec. 11,11 }}.</ref>

Lidhur ngushtë me shmangie të lehta është vonesa kohore gravitacionale (ose efekti Shapiro), fenomen që sinjalet e dritës duan më shumë kohë të lëvizin nëpër një fushë gravitacionale se ata në mungesë të kësaj fushe.  Ka pasur teste të shumta të suksesshëm të këtij parashikimi.<ref>Për fushë gravitacionale të diellit un duke përdorur sinjalet e radarit reflektuar nga planete të tilla si [[Venus]] dhe [[Merkuri (planet)|Merkurit]], cf. ((Harvnb | Shapiro | 1964)), me një hyrje pedagogjik të gjetur në ((Harvnb | Weinberg | 1972 | loc = ch. 8, sec. 7)); për sinjalet në mënyrë aktive u kthye mbrapsht nga sondat hapësinore (matje [[transponderin]]), cf. ((Harvnb | Bertotti | Iess | Tortora | 2003)); për një pasqyrë, shih ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc = tabela 4.4 në f. 200)); për matje më të fundit përdoren sinjalet e marra nga një [[pulsar]] që është pjesë e një sistemi binar, fushë gravitacionale shkakton vonesën kohore është ajo e pulsarit, cf. ((Harvnb | Shkallë | 2003 | loc = nenin 4.4 }}.</ref>  Në [[formalizmin post njutonian të parametrizuar]] (PPN), matje të përkuljes së dritës dhe vonesës gravitacionale kohore përcaktojnë një parametër të quajtur <math>\gamma </math>, i cili kodon ndikimin e gravitetit në gjeometrinë e hapësirës.<ref>{{Harvnb | A | 1993 | loc sec. 7,1 dhe 7,2 }}.</ref>

=== Valët Gravitacionale ===
{{main|Valët Gravitacionale}}
[[Skeda:Gravwav initial.gif|parapamje|150px|Unazë thërrmijash prove të cilat rrinë pezull në hapësirë]]
[[Skeda:Gravwav.gif|parapamje|150px|Unazë thërrmijash provë të influencuara nga vala gravitacionale]]

Një nga analogjitë e shumta midis gravitetit të një fushe të dobët dhe elektromagnetizmit është që, në analogji me [[valët elektromagnetike]], kemi ekzistencën e [[Valët gravitacionale|valëve gravitacionale]] : shqetësime në metrikën e hapësirë kohës që propagojnë me [[Shpejtësia e dritës|shpejtësinë e dritës]].<ref>Për një shikim të përgjithshëm shihni {{Harvnb|Misner|Thorne|Wheeler|1973|loc=part VIII}}. Vini re, që për valët gravitacionale, kontribuimi dominues nuk është [[dipoli]], por kuadropoli cf.  {{Harvnb|Schutz|2001}}.</ref>  Tipi më i thjeshte i valëve të tilla mund të vizualizohet nga veprimi mbi një unaze thërrmijash që rrinë pezull (imazhi në të djathte).  Një valë sinusoidale që kalon përmes kësaj unazë në drejtim të lexuesit e shformon unazën në një mënyre ritmike karakteristike, (imazhi i animuar në të djathtë).<ref>Shumica e teksteve të avancuara për relativitetin e përgjithshëm përmbajnë një përshkrim të këtyre vetive, p.sh. = ((Harvnb | Schütz | 1985 | loc ch. 9 }}.</ref>  Meqenëse ekuacionet e Ajnshtajnit të fushës janë [[jo-lineare]], valët gravitacionale në mënyrë arbitrare nuk i binden parimit të [[Parimi i mbivendosjes|mbivendosjes lineare]], duke bërë përshkrimin e tyre të vështirë.  Megjithatë, për fushat e dobëta, një përafrim linear mund të bëhet.  Valët gravitacionale të linearizuara në mënyrë të tillë janë mjaft të sakta për të përshkruar valë jashtëzakonisht të dobëta që pritet të mbërrijnë këtu në tokë nga ngjarjeve kozmike të largëta , të cilat në mënyrë tipike rezultojë në rritjen dhe rënien relative të distancave nga <math> 10 ^-21 () </math> ose më pak.  Metodat e analizave të të dhënave në mënyrë rutinore përdorin faktin se këto valë mund të linearizohen duke përdorur [[Transformimi i Furierit|dekompozimin e Furierit]].<ref>Për shembull {{Harvnb | Jaranowski | Królak | 2005 }}.</ref>

Disa [[Ekuacionet e fushës|zgjidhje të sakta]] i përshkruajnë valët gravitacionale pa ndonjë përafrim, p.sh., një tren valësh që udhëton përmes hapësirës boshe <ref>(Harvnb | Rindler | 2001 | loc ch. 13 }}.</ref> ose i ashtë-quajturi [[universi i Gowdit]] , një varietetet i zgjerimit të kozmosit i mbushur me valët gravitacionale.<ref>Shih ((Harvnb | Gowdy | 1971)), ((Harvnb | Gowdy | 1974 }}.</ref>  Por, për valët gravitacionale të prodhuar në situata astrofizike përkatëse, të tilla si në bashkimin e dy vrimave të zeza, [[relativiteti numerik|metodat numerike]] janë aktualisht mënyra e vetme për ndërtimin e modeleve të përshtatshme.<ref>Shiko ((Harvnb | Lehner | 2002)) për një hyrje të shkurtër për metodat e relativitetit numerik, dhe ((Harvnb | Seidel | 1998)) për lidhjet me valët gravitacionale astronomike .</ref>

=== Efektet orbitale dhe relativiteti i drejtimit ===
{{Main|Problemi i Keplerit në relativitetin e përgjithshëm}}
Relativiteti i përgjithshëm ndryshon nga mekanika klasike në një numër parashikimesh lidhur me trupat orbitale.  Ai parashikon një rrotullim të përgjithshme ([[precedent]]) të orbitave planetare si dhe një degjenerim të orbitës të shkaktuara nga emetimi i valëve gravitacionale dhe efekteve lidhur me relativitetin e drejtimit.

==== Precesioni apsidal ====
[[Skeda:Relativistic precession.svg|parapamje|majtas|180px|Orbita njtuoniane (e kuqe) vs orbitës së Ajnshtajnit (blu) për një planet që sillet rrotull një ylli]]

==== Dobësimi orbital ====
[[Skeda:Psr1913+16-weisberg en.png|parapamje|Dobësimi i syrit për PSR1913 16: ndryshim kohë në sekonda, përgjatë më shumë se tre dekadash.<ref>Një figurë që përfshin histogramet e gabimit është figura 7, në nenin 5.1 , e ((Harvnb | A | 2006 }}.</ref>]]
Në bazë të relativitetit të përgjithshëm, një [[sistemi binar (astronomia)|sistemin binar]] do të lëshojë [[Vala gravitacionale|valë gravitacionale]], duke humbur [[Energjia|energji]].  Për shkak të kësaj humbje, distanca në mes dy trupave orbitale zvogëlohet, si dhe perioda e tyre orbitale.  Brenda [[Sistemi diellor|sistemin diellor]] ose për [[Sistemi binar yjor|yll i dyfishtë]] të zakonshëm, efekti është shumë e vogël që të jetë i dukshëm.  Jo aq i ngushtë [[pulsari binar]], një sistem dy orbital me dy [[yje neutronike]], një nga të cilat është një [[Pulsari|pulsar]] : nga pulsar, vëzhguesit në tokë marrin një seri të rregullt radio pulsesh që mund të shërbejë si një orë shumë të saktë, e cila lejon matje të sakta të periudhës së orbitës.  Që nga yjet neutron janë shumë kompakte, sasi të konsiderueshme të energjisë emetohet në formë të rrezatimit gravitacionale.<ref>Shih ((Harvnb | Shkallë | 2003)) dhe (= (Harvnb | Schütz | 2003 | loc pp. 317-321)); një llogari të hapur mund të gjenden në ((Harvnb | Bartusiak | 2000 | loc = fq. 70-86 }}.</ref>

Vëzhgimi i parë i një rënie në periudhën e orbitës për shkak të emetimit të valëve gravitacionale është bërë nga [[Russell Alan Hulse|Hulse]] dhe [[Joseph Hooton Taylor Jr|Zachary Taylor]], duke përdorur pulsarin binar [[PSR1913+16]] që ata kishin zbuluar në vitin [[1974]].  Ky ishte zbulimi i parë i valëve gravitacionale, megjithëse të tërthorta, për të cilat janë dhënë [[Çmimi Nobel|Nobeli]] i [[1993]] në fizikë.<ref>Një vështrim mund të gjenden në {{Harvnb | Weisberg | Zachary Taylor | 2003}}; për zbulim e pulsarit, shih {{Harvnb | Hulse | Zachary Taylor | 1975}}; për prova fillestare për rrezatimin gravitacional, shih {{Harvnb | Zachary Taylor | 1994 }}.</ref>  Që prej asaj kohë, disa të tjera pulsars binare janë gjetur, në veçanti pulsar dyfishtë [[PSR J0737-3039]], në të cilën dy yjet janë pulsars.<ref>Cf. ((Harvnb | Kramer | 2004 }}.</ref>

==== Precesioni gjeodetik dhe tërheqja e hapësirë-kohës në zonën rrethuese ====
{{main| Precesioni gjeodetik| Tërheqja e hapësirë-kohës në zonën rrethuese }}

Disa efekte relativiste janë të lidhura direkt me relativitetin e drejtimit.<ref>Shih p.sh. (((Harvnb | Penrose | 2004 | loc = § 14,5)), (Harvnb | Misner | Thorne | Wheeler | 1973 | loc = sec. § 11,4 }}.</ref>  Njëra është [[efektet gjeodezike|precedent gjeodezike]] : drejtimi i boshtit te një [[xhiroskopi]] në rënie të lirë në hapësirë-kohën e lakuar do të ndryshojë kur të krahasohet, për shembull, me drejtimin e dritës marrë nga yjet e largët - edhe pse ky xhiroskop përfaqëson mënyrën e mbajtjes së një drejtim të qëndrueshme sa me saktësisht që të jetë e mundur ("[[transporti paralel]]").<ref>Shiko = ((Harvnb | Weinberg | 1972 | loc sec. 9,6)), (= (Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc sec. 7,8 }}.</ref>  Për sistemin [[Hënë]]-[[Tokë]], ky efekt është matur me ndihmën e [[lazeri hënor variacional]].<ref>Shih ((Harvnb | Bertotti | Ciufolini | Bender | 1987)) dhe, për një shqyrtim më të fundit, ((Harvnb | Nordtvedt | 2003 }}.</ref>  Kohët e fundit, ajo ka qenë e matur për pesha provë në bordin e satelitit [[Gravity Probe B]] një saktësi të mirë se sa 1 për qind.<ref>Shih ((Harvnb | Kahn | 2007 }}.</ref>

Pranë një mase rrotulluese, ekzistojnë të ashtu-quajturat efekte gravitomagnetik ose efektet e [[tërheqjes së hapësirës rrethues]].  Një vëzhgues i largët do të përcaktojë se objektet afër masës të marrë "tërhiqen rreth saj".  Kjo është më ekstreme për [[zgjidhje Kerr|vrimat të zeza rrotulluese]] ku, për çdo objekt duke hyrë në një zonë të njohur si [[ergosfere]], rotacioni është i pashmangshme.<ref>P.sh. = ((Harvnb | Townsend | 1997 | loc sec. 4.2.1)), (= (Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc pp. 469-471 .}}</ref> Efekte të tilla mund përsëri të testohen përmes ndikimit të tyre në orientimin e xhiroskopit në rënie të lirë.<ref>P.sh. = ((Harvnb | Ohanian | Ruffini | 1994 | loc sec. 4,7)), (= (Harvnb | Weinberg | 1972 | loc sec. 9,7)); për një shqyrtim më të fundit, shih ((Harvnb | Schäfer | 2004 }}.</ref>  Deri diku testet të diskutueshme janë kryer duke përdorur [[LAGEOS]] satelitë, duke konfirmuar parashikim relativist.<ref>P.sh. ((Harvnb | Ciufolini | Pavlis | 2004)), ((Harvnb | Ciufolini | Pavlis | Perón | 2006)), ((Harvnb | Iorio | 2009))</ref>.  Gjithashtu hetim  i [[Mars Global Surveyor]] rreth Marsit është përdorur<ref>((cite ditar | authorlink = Lorenzo Iorio | Iorio L. author = | title = KOMENTE, përgjigjet DHE SHËNIME: Një shënim mbi evidencën e fushës gravitomagnetik e Marsi | viti = 2006 | ditar = Klasike Quantum Gravity | vëllim = 23 | 17 çështje = | pages = 5.451-5.454 | doi = 10.1088/0264-9381/23/17/N01))</ref>
<ref>((cite ditar | authorlink = Lorenzo Iorio | Iorio L. author = | title = Në Lense-Thirring test me Mars Global Surveyor në fushën gravitacionale të Marsit | revistës = Central European Journal of Physics | viti = 2009 | doi = 10.2478/s11534-009-0117-6))</ref> ; shih hyrjen e [[tërheqja e hapësirë kohës]] për një llogari të debatit.

Një matje precize është qëllimi kryesor i misionit [[Gravity Probe B]], me rezultatet e pritura në shtator [[2008]].<ref>Një përshkrim mision mund të gjendet në ((Harvnb | Everitt | Buchman | Debra | Keiser | 2001)); një pas fluturimit të parë të vlerësimit jepet në ((Harvnb | Everitt | | Parkinson | Kahn | 2007)); rejat më tej do të jenë në dispozicion në faqen e internetit mision ((Harvnb | Kahn | ref 1996-2008 }}.</ref>

== Aplikimet astrofizike ==
=== Lentja gravitacionale ===
[[Skeda:Einstein_cross.jpg|parapamje|250px|[[Kryqi i Ajnshtajnit]]: katër pamjet e objektit të njëjtë astronomike, të prodhuar nga një [[lente gravitacionale]]]]
{{main|Lentja gravitacionale}}

Shmangja e dritës nga graviteti është përgjegjëse për një klasë të re fenomenesh astronomike.  Nëse një objekt masiv është i vendosur midis astronomit dhe një objekti të largët me masë të caktuar  dhe distancë relative të përshtatshme, astronomi do të shohi imazhe të shumta të shtrembëruara në mënyrë të caktuar.  Efektet të tilla janë të njohur si [[Lentja gravitacionale|lente gravitacionale]] .<ref>Për përshkrime të lentës gravitacionale dhe kërkesat e saj, shih {{Harvnb | Ehlers | Falco | Schneider | 1992}} dhe ((Harvnb | Wambsganss | 1998)).</ref>  Në varësi të konfigurimit, shkallës, dhe shpërndarjes masive, mund të ketë dy ose më shumë imazhe, një rrjet të shkëlqyer të njohur si [[unaza e Ajnshtajnit]], apo unaza të pjesshme që quhen harqe.<ref>Për një derivim të thjeshtë, shih ((Harvnb | Schütz | 2003 | loc = ch. 23)); cf. = ((Harvnb | Narayan | Bartelmann | 1997 | loc sec. 3 }}.</ref>

[[Kuazarët binjakë|Shembujt më të hershëm]] u zbuluan në vitin [[1979]] ;<ref>Shihni ((Harvnb | Walsh | Carswell | Weymann | 1979}}.</ref> qysh atëherë, më shumë se njëqind lente gravitacionale janë vërejtur.  Imazhe <ref>të gjitha lentet e njohura mund të gjeni në faqet e projektit, ((Harvnb | Kochanek | Falco | Impey | Lehar | 2007 }}.</ref> edhe nëse imazhet janë shumë të afërt dhe të shumëfishtë efektet e tyre ende mund të maten, p.sh., si një përgjithësim i shkëlqimit të objektit të vërejtur, një numër "ngjarjesh [[mikrolente]]" janë vërejtur.<ref>Për një pasqyrë, shiko ((Harvnb | Roulet | Mollerach | 1997 }}.</ref>

Lentja gravitacionale është zhvilluar në një mjet thelbësor të [[Astronomia observuese|astronomisë observuese]].  Ajo është përdorur për të zbuluar praninë dhe shpërndarjen e [[Materia e zezë|materies së errët]], duke paraqitur kështu një teleskop "natyror" për vëzhgimin e galaktikave të largëta, dhe për të marrë një vlerësim të pavarur të [[Konstantja e Habëllit|konstantes së Habellit]].  Vlerësime statistikore të të dhënave të lenteve gravitacionale japin informacione të vlefshme në evoluimin strukturor të [[galaktika]]ve.<ref>Shih ((Harvnb | Narayan | Bartelmann | 1997 | loc = sec. 3,7 }}.</ref>

=== Astronomia gravitacionale valore ===
[[Skeda:LISA.jpg|parapamje|180px|Përshtypje artistike e detektorit hapësinor të valëve gravitacionale [[LISA (astronomia)|LISA]]]]
{{main|Valët gravitacionale|Astronomia gravitacionale valore}}

Vëzhgimet e pulsareve binare japin dëshmi të forta të tërthorta për ekzistencën e valëve gravitacionale (shih [[Relativiteti i Përgjithshëm#rënia e orbitës|Zvogëlimi i orbitës]], më lart).  Mirëpo, [[Dallga|valët]] gravitacionale duke arritur tek ne nga thellësitë e kozmosit nuk janë zbuluar në mënyre të drejtpërdrejtë, e cila është një objektiv i madh i kërkimeve aktual shkencore në teorinë e relativitetit.<ref>Për një vështrim, ((Harvnb | Barish | 2005)); te llogarive të arritshme mund të të gjendet në ((Harvnb | Bartusiak | 2000)) dhe ((Harvnb | Bler | McNamara | 1997 }}.</ref>  Disa [[detektore gravitacionale valësh]] të bazuar në tokë janë aktualisht në veprim, më posaçërisht [[detektor valë interferometrik gravitacionale|detektori interferometrik]] [[gjeo 600]], [[LIGO]] (tre detektorë), [[tama 300]] dhe [[VIRGO]].<ref>Një vështrim është dhënë në ((Harvnb | Hough | Rowan | 2000 }}.</ref>  Një detektor i bazuar në hapësirë është projekti, [[LISA (astronomia)|LISA]], është aktualisht nën zhvillim,<ref>Shih ((Harvnb | Danzmann [(| Rüdiger | 2003 }}.</ref> me një mision pararendës [[LISA Pathfinder]]) e duhur për të fillojë në fund të [[2009]].<ref>Shih ((Harvnb | Landgraf | Hechler | Kemble | 2005 }}.</ref>

Vëzhgimet e valëve gravitacionale premtojnë plotësimin e vëzhgimeve në [[spektrin elektromagnetike]].<ref>Cf. ((Harvnb | Thorne | 1995 }}.</ref>  Ata pritet të japin informacion në lidhje me vrimat të zeza dhe objekte të tjera të dendur si dhe yjet neutronike, xhuxha të bardhë, rreth llojeve të caktuara të shpërthimeve [[supernova]], dhe për proceset në universin shumë e herët, duke përfshirë edhe nënshkrimin e llojeve të caktuara të [[kordave kozmik]] hipotetike.<ref>Cf. ((Harvnb | Cutler | Thorne | 2002 }}.</ref>

=== Vrimat të zeza dhe objekte të tjera kompakte ===
{{main|Vrima e zezë}}

=== Kozmologjia ===
{{main|Kozmologjia fizike}}
Modelet aktuale të kozmologjisë janë të bazuar mbi ekuacionet e Ajnshatjnit duke përfshirë [[konstanten kozmologjike]] Λ, e cili ka ndikim të rëndësishëm mbi dinamikën e kozmosit ne shkallë të madhe ,
:<math> R_{ab} - {\textstyle 1 \over 2}R\,g_{ab} + \Lambda\ g_{ab} = \kappa\, T_{ab} </math> 
ku ''g<sub>ab </sub>'' është [[tensori i metrikës (relativiteti i përgjithshëm)|metrika e hapësirë-kohën]].<ref>Origjinalisht {{Harvnb | Einstein | 1917)); cf. përshkrim në (= (Harvnb | Pais | 1982 | loc pp. 285-288 }}.</ref>  Zgjidhjet [[isotropike]] dhe  [[homogjeniteti (fizikë) invariance#përkthimi|homogjene]] të këtyre ekuacioneve të zgjeruara, [[metrika Friedmann-Lemaître-Robertson-Walker|zgjidhja Friedmann-Lemaître -Robertson-Walker]],<ref>Shih = ((Harvnb | Carroll | 2001 | loc ch. 2 }}.</ref> lejojnë fizikanë të arrijnë tek modeli i gjithësisë që ka evoluar mbi 14 [[1000000000 (numri)|miliard]] vitet e fundit nga një, fazë e nxehtë në fillim [[Big Bang]].<ref>Shih {{Harvnb | Bergström | Goobar | 2003 | loc = ch. 9-11)); përdorimin e këtyre modeleve është i justifikuar nga fakti se, në shkallët e madhe prej rreth qindra milion [[dritë-vit]] s dhe më shumë, universin tonë të vërtetë duket të jetë isotropik dhe homogjen, cf. {{Harvnb | Peebles | Schramm | Turner | Kron | 1991 }}.</ref>  Pasi një numër i vogël i parametrave (për shembull [[densiteti]] mesatar i [[masës]] së universit) janë caktuar nga vëzhgimi astronomik,<ref>P.sh. Për të dhënat vëzhgimor [[WMAP]], shih {{Harvnb | Spergel | Verde | Peiris | Komatsu | 2003 }}.</ref> të mëtejshme mund të përdoret për të vënë modele ne testim.<ref>Këto teste përfshijnë vërejtje të veçantë të detajuar për më tej, shih, p.sh., fig. 2 në ((Harvnb | Bridle | Lahav | Ostriker | Steinhardt | 2003 }}.</ref>  Parashikime, të gjithë të suksesshëm, përfshijnë bollëkun e elementeve kimike fillestar të formuar në një periudhë të [[nukleosinteza e Big Bang|nukleosintezës së lashtë]],<ref>Shih ((Harvnb | Peebles | 1966)); një llogari të fundit parashikimeve, shih ((Harvnb | Coc | Vangioni-gënjeshtër | Descouvemont | Adahchour | 2004)); një llogari të hapur mund të gjenden në ((Harvnb | Weiss | 2006)); krahasuar me vërejtjet në ((Harvnb | ulliri | Skillman | 2004)), ((Harvnb | Bania | kor | Balser | 2002)), ((Harvnb | O'Meara | Tytler | Kirkman | Suzuki | 2001)) dhe ((Harvnb | Charbonnel | Primas | 2005 }}.</ref> strukturat e shkallës të madhe te universit,<ref>Një përmbledhje mund të gjenden në ((Harvnb | Lahav | Shuto | 2.004 )) dhe ((Harvnb | Bertschinger | 1998)); për rezultatet më të fundit, shih ((Harvnb | Springel | White | Jenkins | Frenk | 2005 }}.</ref> dhe ekzistencës dhe vetitë e një "ekoje [[termike rrezatimi|termike]]" nga universi i lashte, [[rrezatimit i sfondit kozmik]].<ref>Cf. ((Harvnb | Alpher | Herman | 1948)) dhe, për një hyrje pedagogjike, shih ((Harvnb | Bergström | Goobar | 2003 | loc = ch. 11)); për zbulimin fillestar, shih ((Harvnb | Penzias | Woodrow Wilson | 1965)) dhe, për matje precize nga satelitet observatorë, ((Harvnb | Mather | Cheng | Cottingham | Eplee | 1994)) ([[COBE] ]) dhe ((Harvnb | Bennett | Halpern | Hinshaw | Jarosik | 2003)) ([[WMAP]]). Matjet e ardhshme mund të zbulojnë gjithashtu prova për valët gravitacionale në universin e hershem, ky informacion shtesë të përfshira në [[polarizimin]] e rrezatimit të sfondit kozmik , cf. ((Harvnb | Kamionkowski | Kosowsky | Stebbins | 1997)) dhe ((Harvnb | Seljak | Zaldarriaga | 1997 }}.</ref>

[[Skeda:WMAP 2008.png|parapamje|majtas|300px|Pamja e rrezatimit emetohet jo më shumë se njëqind mijë vjet pas pak zhurmë e madhe, kapen me teleskopi satelit [[WMAP]]]]

Vërejtje astronomike te kursit të zgjerimin kosmologjik lejojnë vlerësimin e shumës së përgjithshme te lëndës në univers, megjithëse natyra e kësaj çështje mbetet pjesërisht misterioze.  Rreth 90 përqind e të gjitha lendes duket të jetë e ashtu-quajtur [[materieja e errët]], e cila ka masë (ose ekuivalente, ndikimi gravitacional), por nuk ndërvepron elektromagnetikisht dhe, kështu, nuk mund të shihet drejtpërdrejt.<ref>Dëshmi për këtë vjen nga përcaktimi i parametrave kosmologjike dhe vërejtje të tjera që përfshijnë dinamika e galaktikave dhe grupimeve galaktike cf. Kapitulli 18 i ((Harvnb | Peebles | 1993)), dëshmi nga lenja gravitacionale, cf. = ((Harvnb | Pallua | 1999 | loc sec. 4,6)), dhe simulimet e formimit të strukturave ne shkallë madhe, shih ((Harvnb | Springel | White | Jenkins | Frenk | 2005 }}.</ref>  Nuk ka përshkrim të pranuar përgjithësisht të këtij lloji të ri të materies, brenda kuadrit e njohur [[fizikës bërthamore]]((<ref>Shih Harvnb | Pallua | 1999 | loc = ch. 12)) dhe ((Harvnb | Peskin | 2007)), në veçanti, vëzhgime tregojnë se të gjithë por një pjesë të papërfillshme të kësaj lende nuk është në formën e thërrmijave te zakonshme [[bërthamore]] ("jo-lende jo [[baroni]]ke"), {{Harvnb | Pallua | 1999 | loc ch. 12 }}.</ref> ose ndryshe.<ref>Gjerësisht, disa fizikanët kanë pyetur nëse mungesa e provave për lenden errët, është në fakt një tregues për devijime nga përshkrimin e gravitetit ajnshtajnian (dhe njutonian).  Pamje e përgjithshme në (= (Harvnb | Mannheim | 2006 | loc sec. 9 }}.</ref>  Dëshmi vëzhgimor nga analizat statistikore të RedShiftit (zhvendosja nga e kuqja) te  [[supernova]]ve të largët dhe matjet e rrezatimit të sfondit kozmik gjithashtu tregojnë se evolucioni i universit tonë është ndikuar ndjeshëm nga një [[konstante kosmologjike]] duke rezultuar në një përshpejtimin e zgjerimit kozmik ose, nga një formë e energjisë me një ekuacion të pazakontë [[gjendjeje]], e njohur si [[energjia e errët]], natyra e të cilave mbetet e paqartë.<ref>Shih ((Harvnb | Carroll | 2.001)); një pasqyrë të qasshme është dhënë në ((Harvnb | Caldwell | 2004)). Këtu, gjithashtu, shkencëtarët kanë argumentuar se prova nuk tregon një formë të re të energjisë, por kanë nevojë për ndryshime në modelet tona kosmologjike, cf. = ((Harvnb | Mannheim | 2006 | loc sec. 10)); modifikimet e lartpërmendur nuk duhet të jenë ndryshimet e relativitetit te përgjithshëm, ata mund, për shembull, të jenë ndryshime në mënyrën se si ne trajtojmë inhomogjenetin në univers, cf. ((Harvnb | Buchert | 2007 }}.</ref>

E ashtu-quajtura  [[inflacionin kozmik|fazë inflacionare]],<ref>Një hyrje e mirë është ((Harvnb | Linde | 1990)); për një shqyrtim më të fundit, shih ((Harvnb | Linde | 2005 }}.</ref> një fazë shtesë e zgjerimit të fuqishëm të përshpejtuar në kohë kozmike prej rreth <math>10^{-33}</math> sekonda, ishte hypotezuar në vitin [[1980]] për llogari të disa vëzhgimeve të mistershme që ishin të pashpjegueshme nga modelet klasike kosmologjikel, të tilla si homogjenitet gati i përsosur i rrezatimit te sfondit kozmik.<ref>Më saktësisht, këto janë të [[problemi i sheshtesisë]], [[problemi i horizontit]] dhe [[problemi i monopoleve]] ; një hyrje pedagogjik mund të gjenden në ((Harvnb | Narlikar | 1993 | loc = sec. 6,4)), shih gjithashtu (= (Harvnb | Börner | 1993 | loc sec. Matjet 9,1 }}.</ref>  E fundit e rrezatimit sfondit kozmike kanë rezultuar në prova e parë për këtë skenar.<ref>Shih = ((Harvnb | Spergel | Bean | dorë | Nolta | 2007 | loc sec. 5 & 6 }}.</ref>  Megjithatë, ka një shumëllojshmëri te skenarëve të mundshme inflacioniste, të cilat nuk mund të kufizohet nga vëzhgimet e tanishme.<ref>Më konkretisht, funksion [[potencial]] që është vendimtare për përcaktimin e dinamikës te [[inflacionit]] është thjesht një postulat, por nuk rrjedh nga një teori me themele fizike.</ref>  Një pyetje edhe më të mëdha është fizika e gjithësisë së hershme, para fazës inflacioniste dhe afër ku modelet klasike parashikojnë [[singulariteti gravitacional|singularitetin]] Big Bang.  Një përgjigje autoritare do të kërkojë një teori të plotë të [[Graviteti kuantik|gravitetit kuantik]], e cila ende nuk është zhvilluar<ref>Shihni ((Harvnb | Brandenberger | 2007 | loc = sec. 2 }}.</ref> (shih seksionin mbi [[Relativiteti i Përgjithshëm#graviteti kuantike|gravitetit kuantik]], më poshtë).

== Koncepte të avancuara ==
=== Struktura kauzale dhe gjeometria globale ===
[[Skeda:Penrose.svg|parapamje|250px|Diagrami i Penrose i një universit [[Hermann Minkowski|Minkowskian]] te pafund]]
{{main|Struktura kauzale}}

Në relativitetin e përgjithshëm, asnjë trup lëndor nuk mund të arrijë ose te parakalojë një impuls drite.  Asnjë ndikim nga një ngjarje A mund të arrijë në jë vend tjetër X para se drita te dërgohet nga A në X.  Si pasojë, një eksplorim i të gjitha vijave botërore dritore ([[Gjeodesiku (relativiteti i përgjithshëm)|gjeodesik i pavlefshëm]]) jep informacion të rëndësishme për strukturën kauzale të hapësirë-kohës.  Kjo strukturë mund të shfaqet duke përdorur [[Diagramet e Penrose|diagramet Penrose-Carter]] në të cilat rajoni pafundësisht i madh i hapësirës dhe intervale të pafund në kohë janë te ("[[Kompaktifikimi (matematikë)|kompaktifikuara]]") në mënyrë që të përshtaten mbi një hartë të fundme, ndërsa drita udhëton përgjatë diagonaleve si në një diagram standard të [[Hapësirë-koha|hapësirë-kohës]] .<ref>Shih ((Harvnb | Frauendiener | 2004)), ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc =)) nenit 11.1, dhe ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc = seksionin 6,8 dhe 6,9))</ref>

I vetëdijshëm për rëndësinë e strukturës kauzale, [[Roger Penrose]] dhe të tjerët zhvilluan atë që është e njohur si [[gjeometria globale]].  Në gjeometrinë globale, objekt i studimit nuk është i veçantë për [[Zgjidhjet e ekuacioneve të fushës së Ajnshtajnit|zgjidhjen]] (ose familjen e zgjidhjeve) për ekuacionet e Ajnshtajnit.  Përkundrazi, marrëdhëniet janë të vërteta për të gjitha gjeodezikët, të tilla si [[ekuacioni Raychaudhuri]], dhe jo supozime shtesë specifike në lidhje me natyrën e [[Lënda|materies]] (zakonisht në formën e të ashtu-quajturave [[kondita energjetike]]) janë përdorur për të nxjerrin rezultatet e përgjithshme.<ref>P.sh. = ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc sec. 9,2-9,4)) dhe (= (Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc ch. 6 .}}</ref>

=== Horizontet ===
{{main|Horizonti (relativiteti i përgjithshëm)|Teoreme pa flokë|Mekanika e vrimave të zeza}}

Duke përdorur gjeometrinë globale, mund të tregohet që disa hapësirë-kohëra kanë kufij të quajtur [[Horizonti i ngjarjes|horizonte]], të cilat caktojnë kufijtë e një rajoni nga pjesa tjetër e [[Hapësirë-koha|hapësirë-kohës]].  Më të njohura janë shembujt e [[Vrima e zezë|vrimave të zeza]] : në qoftë se masa është e ngjeshur në një rajon mjaft kompakt të hapësirës (përcaktuar si [[konjektura Hoop]], shkalla përkatëse e gjatësisë është [[rrezja e Schwarzschild]]it <ref>Shih ((Harvnb | Thorne | 1972)); për një paraqitje të studimeve më të fundit numerike, shih ((Harvnb | Berger | 2002 | loc = sec. 2,1 }}.</ref>), nuk ka dritë nga brenda që mund të shpëtojë jashtë.  Meqenëse nuk ka trup që mund të arrij një impuls drite, e gjithë lënda e brendshme është e burgosur.  Kalimi nga e hapësira e jashtme tek ajo e brendshëm është ende i mundur, duke treguar se kufiri i horizontit te ''vrimës së zezë'', nuk është një pengesë fizike.<ref>Për shkak të evolucionit të këtij koncepti, shih {{Harvnb | Izrael | 1987}}. Një përshkrim më i saktë matematik dallon disa lloje të horizonteve, sidomos [[horizontet kausale]] dhe [[horizontet e dukshme]]  cf. = ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc pp. 312-320)) ose ((= Harvnb | Uolld | 1984 | loc sec. 12,2)); ka edhe përkufizime më intuitive për sisteme të izoluara që nuk kërkojnë njohuri të pozicioneve në  hapësirë-kohën e pafundme, cf. ((Harvnb | Ashtekar | Krishnan | 2004 }}.</ref>

[[Skeda:Ergosphere of a rotating black hole.svg|parapamje|majtas|250px|[[Ergosfera]] e një [[vrimë të zezë rrotulluese]], e cila luan një rol kyç kur bëhet fjalë për nxjerrjen e energjisë nga këto vrimave të zeza]]

Studimet e hershme të vrimat e zeza ishin mbështetur në [[zgjidhjet e sakta te relativitetit të përgjithshme|zgjidhjet e sakta]] të [[ekuacionet e fushës së Ajnshtajnit|ekuacioneve të fushës së Ajnshtajnit]], sidomos [[zgjidhja e Schwarzschild]] e cila është sferikisht simetrike  (përdoret për të përshkruar një vrimë te zezë [[hapësirë-koha statike|statike]]) dhe asimetrike [[zgjidhja Kerr]] (përdoret për të përshkruar një, vrimë të zezë [[hapësirë kohë stacionare|stacionare]] rrotulluese, dhe karakteristika interesante e prezantuar si [[ergosfera]]).  Duke përdorur gjeometrinë globale, më vonë studimet kanë zbuluar veti më të përgjithshme të vrimat e zeza.  Nga pikëpamja e një afati të gjatë kohor, ato janë objekte shumë të thjeshta të karakterizuar nga njëmbëdhjetë parametrat të specifikuar [[energji]], [[impulsi linear]], [[impulsi këndore]], vendndodhja në një kohë të caktuar dhe [[ngarkesa elektrike]].  Kjo është deklaruar nga [[teorema pa flokë|teorema unike e vrimave të zeza]] : "vrimat e zeza nuk kanë flokë", (emri vihet mbi faktin që vrimat e zeza, nuk ka shenja dalluese si flokët e njerëzve).  Pavarësisht nga kompleksiteti i objektit që pëson një kolaps gravitacional për të formuar një vrimë të zezë, objekti që rezulton (duke emetuar [[valët gravitacionale]]) është shumë i thjeshtë.<ref>Për hapat e parë, cf. ((Harvnb | Izrael | 1971)); shih ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc = sec. 9,3)) ose ((= Harvnb | Heusler | 1996 | loc ch. 9 dhe 10)) për një rrjedhje, dhe ((Harvnb | Heusler | 1998)) si ((Harvnb | Beig | Chruściel | 2006)) si me rezultateve më të fundit.</ref>

Edhe më i veçantë është fakti, që ka një sërë ligjesh të përgjithshme të njohur si [[mekanika e vrimave të zeza]], e cila është analoge me [[ligjet e termodinamikës]].  Për shembull, nga ligji i dytë i mekanikës së vrimave të zeza, rasti i zonave te horizontit të një vrimë të zezë të përgjithshme nuk do të ulet me kalimin e kohës, analoge me [[Entropia|entropinë]] e një sistemi termodinamik.  Këto kufizime të energjisë që mund të nxirren me mjete klasike nga një vrimë e zezë e radhës (p.sh. nga [[procesi i Penrose]]).<ref>ligjet e mekanikës së vrimave të zeza u përshkruan të parë në ((Harvnb | Bardeen | Hawking | 1973)); një paraqitje më pedagogjike mund të gjenden tek ((Harvnb | 1979)); për një shqyrtim më të fundit, shih kapitullin 2 të ((Harvnb | Uolld | 2001)). Një libër-prezantimi i plotë,   duke përfshirë një hyrje  tek matematika e nevojshme ((Harvnb | Poisson | 2004)). Për procesin e Penrose, shih ((Harvnb | Penrose | 1969 }}.</ref>  Nuk ka dëshmi të forta se ligjet e mekanikës se vrimave të zezë janë, në fakt, një forme e ligjeve të termodinamikës, dhe se zona e vrimave të zezë është proporcionale me entropinë e saj.<ref>Shih ((Harvnb | Bekenstein | 1973)), ((Harvnb | Bekenstein | 1974 }}.</ref>  Kjo çon në një ndryshim të ligjeve origjinale të mekanikës së vrimës e zezë : për shembull, si ligji i dytë i mekanikës vrima e zezë  bëhet pjesë e ligjit të dytë të termodinamikës, është e mundur për një zonë në një vrimë të zezë të zvogëlohet -për aq kohë sa për proceset e tjera të siguruar që, në përgjithësi, rritet entropia.  Si objekte termodinamike me  temperatura jo-zero, vrimat e zeza duhet të rrezatojnë [[rrezatim termik]].  Gjysëm-llogaritjet klasike tregojnë se me të vërtetë ato e bëjnë këtë, me sipërfaqe gravitetit duke luajtur rolin e temperaturës sipas  [[ligjit të Plankut]].  Ky rrezatim është i njohur si [[rrezatimi Hawking]] (shiko [[Relativitet i Përgjithshëm#Teoria kuantike e fushës në hapësirë-kohën e lakuar|seksionin mbi teorinë kuantike]], më poshtë).<ref>Fakti se vrimat e zeza rrezatojnë, në mënyrë kuantike , u hodh për herë të parë në ((Harvnb | Hawking | 1975)); një shikim më i plotë mund të gjendet në ((Harvnb | Uolld | 1975)). Një përmbledhje është dhënë në kapitullin 3 të ((Harvnb | Uolld | 2001 }}.</ref>

Ka lloje të tjera horizontesh.  Në një univers të zgjeruar, një vëzhgues mund të gjejë se në disa rajone ne të kaluarën nuk mund të respektohet ("[[horizont i grimcës]]"), dhe disa rajone në të ardhmen nuk mund të ndikohen nga (horizonte ngjarjesh).<ref>Cf. = ((Harvnb | Narlikar | 1993 | loc sec. 4.4.4 dhe 4.4.5 }}.</ref>  Edhe në hapësirën e Minkowskit, kur përshkruhet nga një vëzhgues i përshpejtuar ([[hapësira e Rindler]]), do të ketë horizonteve të lidhura me një rrezatim gjysmë-klasik i njohur si [[efekt Unruh|rrezatimi Unruh]].<ref>Horizonte: cf. = ((Harvnb | Rindler | 2001 | loc sec. 12,4)). Efekt Unruh: ((Harvnb | Unruh | 1976)), cf. ((Harvnb | Uolld | 2001 | loc = kapitullin 3 }}.</ref>

=== Singularitetet ===
{{main|Singularitetet hapësinore kohore}}

Një tjetër tipar i përgjithshëm dhe mjaft shqetësues i relativitetit të përgjithshëm është pamja e kufijve hapësinorë-kohorë të njohur si singularitete.  Hapësirë-koha mund të hulumtohet duke ndjekur nga pas gjeodesikët kohore dhe dritorë, të gjitha mënyrat e mundshme të udhëtimit që mund të ndjekë drita dhe grimcat në rënie të lirë.  Por disa zgjidhje nga ekuacionet e Ajnshtajnit kanë rajonet të njohura si [[Singularitet hapësirë-kohën|singularitete hapësinore-kohore]], ku shtigjet e dritës dhe grimcat bien në një shteg te papritur, ku gjeometria bëhet e pa-përcaktuar ose e përcaktuar në mënyrë të keqe.  Në rastet më interesante, këto janë "singularitete përkulje", ku sasitë gjeometrike që karakterizojnë lakimin e hapësirë-kohës, si [[skalari i Riçit]], marrin vlerat të pafundme.<ref>Shih ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc = nenin 8.1)), ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc = nenin 9.1 }}.</ref>  Shembuj të mirënjohur të hapësirë kohës me singularitete në të ardhmen-ku fundi i [[vijave botërore]] janë [[zgjidhje të Schwarzschild]], e cila përshkruan një tipar të veçantë brenda një vrimë te zezë të përjetshme statike,<ref>Shih ((Harvnb | Townsend | 1997 | loc = kapitullin 2)); një trajtim më të gjerë të kësaj zgjidhje mund të gjendet në ((Harvnb | Chandrasekhar | 1983 | loc = kapitullin 3 }}.</ref> ose [[zgjidhja Kerr]] një tipar i veçantë me unazën e saj brenda një vrime të zezë të përjetshme.<ref>Shih ((Harvnb | Townsend | 1997 | loc = kapitullin 4 )); për një trajtim më të gjerë, cf. ((Harvnb | Chandrasekhar | 1983 | loc = kapitullin 6 }}.</ref>  [[Metrika e Friedmann-Lemaître-Robertson-Walker|zgjidhje e Friedmann-Lemaître-Robertson-Walker]] s, dhe hapësirë kohëra të tjera që përshkruajnë universe të tjera, kanë singularitete të kaluara në të cilën fillojnë vija botërore, domethënë singularitete të tipit [[Big Bang]], dhe disa kanë singularitete në të ardhmen ([[Kolapsi i madhe]]) si.<ref>Shih ((Harvnb | Ellis | Pamjeje për Elst | 1999)); një vështrim më të afërt në veçanti vetë është marrë në ((Harvnb | Börner | 1993 | loc = sec. 1,2))</ref>

Duke pasur parasysh se këto shembuj janë shumë simetrike dhe të thjeshtuara - kështu që është joshëse për të përfunduar se shfaqja e singulariteteve është një artifakt ose idealizim.  [[Teorema e singularitetit]], janë provuar duke përdorur metodat e gjeometrisë globale, e thënë ndryshe : singularitetet janë një karakteristikë e përgjithshme e relativitetit të përgjithshëm, dhe e pashmangshme pasi shembja e një objekti me veti realistike të materies ka vazhduar më tej në një stad të caktuar<ref>Gjerësisht kur ka një [[sipërfaqe të bllokuar]] , cf. ((Harvnb | Penrose | 1965 }}.</ref> dhe gjithashtu në fillim të një klase me të gjerë të zgjeruar universesh.<ref>Shih ((Harvnb | Hawking | 1966 }}.</ref>  Megjithatë, teoremat thonë pak në lidhje me pronat e singulariteteve, dhe kvrkimet aktual në këtë temë janë përkushtuar që të karakterizojnë këto struktura të njësive gjenerike (të hipotezuara p.sh. nga të ashtu-quajtur [[Singulariteti BKL|konjektura BKL]]).<ref>Konjektura u bë në ((Harvnb | Belinskii | Khalatnikov | Lifschitz | 1971)); për një shqyrtim më të fundit, shih ((Harvnb | Berger | 2002)). Një ekspozitë e arritshme është dhënë nga ((Harvnb | Garfinkle | 2007 }}.</ref>  [[Hipotezë e censurës kozmike]] deklaron se të gjitha singularitetet realiste në të ardhmen (pa simetri të përsosur, lëndë me veti realiste) janë të fshehura në mënyrë të sigurt larg pas një horizonti, dhe kështu të padukshme për të gjithë vëzhguesit e largët.  Ndërkohë që asnjë provë zyrtare ende nuk ekziston, simulime numerike ofrojnë dëshmi mbështetëse të vlefshmërisë së saj.<ref>Kufizimi në të ardhmen natyrisht singularitetet përjashtojnë singularitete fillestar si singulariteti i big bang, në të cilën koha në parim mund të jenë e dukshme për vëzhguesit në stadin e  vonë kozmik. Supozim i censurës kozmike u paraqit për herë të parë në ((Harvnb | Penrose | 1969)); një tekst të nivelit të librit është dhënë llogari në ((Harvnb | Uolld | 1984 | loc = fq. 302-305)). Për rezultatet numerike, shih shqyrtimin ((Harvnb | Berger | 2002 | loc = sec. 2,1 }}.</ref>

=== Ekuacionet e evoluimit ===
{{main|Formulimi i vlerës fillesatare (relativiteti i përgjithshëm)}}

Secili nga [[Zgjidhjet e ekuacioneve të fushës së Ajnshtajnit|zgjidhjet e ekuacionit të Ajnshtajnit]] përmbledh të gjithë historinë e një universi - kjo nuk është vetëm disa pamje të asaj se si janë gjërat, por të tërën, [[hapësirë kohën]] e cila mund të jetë e mbushur me materie.  Ajo e përshkruan gjendjen e materies dhe gjeometrinë kudo dhe në çdo moment në këtë univers të veçantë.  Për shkak të [[kovariancës së përgjithshme]], teoria e Ajnshtajnit është e mjaftueshme në vetvete për të përcaktuar [[evolucionin kohor]] te tensorit të metrikës.  Ajo duhet të jetë e kombinuar me një [[kondicion koordinate]], e cila është analoge me [[fiksim e madhësive]] në teori të tjera të fushës.<ref>Cf. = ((Harvnb | Hawking | Ellis | 1973 | loc sec. 7,1 }}.</ref>

Për të kuptuar ekuacionet e Ajnshtajnit si [[ekuacione diferenciale pjesor]], është e dobishme për ti formuluar ato në një mënyrë që përshkruan evolucionin e universit me kalimin e kohës.  Kjo është bërë në të ashtu-quajturat "3+1" formulimet, ku hapësirë kohën është e ndarë në tre dimensionet e hapësirës dhe një dimension kohe.  Një shembull i mirë-njohur është [[formalizmi ADM]].<ref>(Për një hyrje pedagogjike, shih ((Harvnb | Misner | Thorne | Wheeler | 1973 (Harvnb | Arnowitt | Deser | Misner | 1962)); | loc = 21,4-§ § 21,7 }}.</ref>  Këto dekompozime tregojnë se ekuacionet e evolucionit të hapësirë-kohës në relativitetin e përgjithshëm sillen mire nga pikëpamja matematikore (d.m.th. skanë vlera infinite) : zgjidhje gjithmonë [[Teorema e ekzistencës|ekzistojnë]], dhe janë të përcaktuara në mënyre [[Teorema unike|unike]], kushtet e përshtatshme fillestare janë të specifikuara.<ref>((Harvnb | Fourès-Bruhat | 1952)) dhe (për një hyrje pedagogjike, shih ((Harvnb | Uolld | 1984 (Harvnb | Bruhat | 1962)); | loc = ch. 10)); një rishikim online mund të gjenden në ((Harvnb | Reula | 1998 }}.</ref>  Formulimet të tilla te ekuacioneve të fushës të Ajnshtajnit formojnë bazën e [[relativitetit numerik]].<ref>Shih ((Harvnb | Gourgoulhon | 2007)); për një shqyrtim të bazat e relativitetit numerike, duke përfshirë problemet që dalin nga veçantitë e ekuacionet e Einstein, shih ((Harvnb | Lehner | 2001 }}.</ref>

=== Madhësi globale dhe kuazi-lokale ===
{{main|Masa në relativitetin e përgjithshëm}}

Nocioni i evoluimit të ekuacioneve lidhet në mënyre të ngushte me një aspekt tjetër të fizikës së relativitetit të përgjithshëm.  Në teorinë e Ajnshtajnit, del se është e pamundur të gjejmë një përcaktim të thjeshte për një veti te thjeshte si [[energjia]] apo [[masa]] e përgjithshme e sistemit.  Arsyeja kryesore është se ashtu si fusha gravitacionale çdo madhësi duhet te përshkruhet nga një fushë me një energji të caktuar, por në të njëjtën kohë del se është e pamundur të përcaktojmë se ku është e lokalizuar kjo energji.<ref>Cf. {{Harvnb|Misner|Thorne|Wheeler|1973|loc=§20.4}}.</ref>

Megjithatë, ka disa mundësira për përcaktimin e masës të përgjithshme të sistemit, ose duke përdorur një "vëzhgues hipotetik të largët" ([[Masa ADM]])<ref>{{Harvnb|Arnowitt|Deser|Misner|1962}}.</ref> ose simetritë e duhura ([[masa e Komarit]]).<ref>Cf. {{Harvnb|Komar|1959}}; Për një përshkrim pedagogjik, shikoni {{Harvnb|Wald|1984|loc=sec. 11.2}}; edhe pse e përcaktuar në një mënyre komplet tjetër, mund të tregohet që ajo është ekuivalente me masën ADM për një hapësirë-kohë stacionare, cf.  {{Harvnb|Ashtekar|Magnon-Ashtekar|1979}}.</ref>

== Lidhja me teorinë kuantike ==

Neqoftese relativiteti i përgjithshëm konsiderohet si një nga dy shtyllat kryesore të fizikës moderne, [[mekanika kuantike]], e cila formon bazat për kuptimin e lendes nga [[thërrmijat elementare]] deri tek [[fizika e trupit të ngurte]], është shtylla tjetër.<ref>Një shikim i përgjithshëm i teorisë kuantike mund të gjendet në tekste standarde si {{Harvnb|Messiah|1999}}; Nje trajtim me elementar jepet tek {{Harvnb|Hey|Walters|2003}}.</ref>  Megjithatë, mbetet akoma një pyetje e hapur se si konceptet e mekanikes kuantike mund të vihen në përputhje me ato te relativitetit të përgjithshëm.

=== Teoria kuantike e fushës në hapësirë-kohën e kurbuar ===

{{main|Teoria kuantike e fushës në hapësirë-kohën e kurbuar}}

[[Teoria kuantike e fushës|Teoritë e zakonshme të fushës]], të cilat formojnë bazat e [[fizikës të thërrmijave bërthamore]], përcaktohen në një [[hapësirë të sheshte të Minkowskit]], e cila është një përafrim i shkëlqyer kur vjen puna për përshkrimin e thërrmijave mikroskopike në një fushe të dobët gravitacionale si ajo që gjendet në toke.<ref>Cf. Tekste si {{Harvnb|Ramond|1990}}, {{Harvnb|Weinberg|1995}}, ose {{Harvnb|Peskin|Schroeder|1995}}; një mbishikim më aksesibel mund të gjendet tek {{Harvnb|Auyang|1995}}.</ref>  Në mënyre që të përshkruajmë situata ku graviteti është aq i forte sa të mund të influencoje lenden (kuantike), por jo aq i forte sa të kërkoje një kuantizim ne vetvete, fizikanet kane formuluar teori te fushës kuantike në hapësirën e kurbuar.  Këto teori mbështeten tek relativiteti i përgjithshëm [[fizika klasike|klasik]] për të përshkruar sfondin e kurbuar të hapësirë-kohës, ato përcaktojnë një përgjithësim të teorisë kuantike të fushës e cila përshkruan sjelljen e lendes kuantike brenda asaj te hapësirë-kohës.<ref>Cf. {{Harvnb|Wald|1994}} dhe {{Harvnb|Birrell|Davies|1984}}.</ref> Duke përdorur këtë formalizëm, mund te tregohet se vrimat e zeza emetojnë një spektër të trupit të zi te thërrmijave të cilat njihen me emrin [[Rezatimi Hawking]], e cila çon në konkluzionin se ato [[Avullimi i vrimave të zeza|avullojnë]] përgjatë kohës.<ref>Për rrezatimin e Hawking {{Harvnb|Hawking|1975}}, {{Harvnb|Wald|1975}}; një hyrje e përshtatshme tek avullimi i vrimave të zeza mund të gjehet tek {{Harvnb|Traschen|2000}}.</ref>  Siç përshkruhet ciptazi tek [[Relativiteti i përgjithshëm#Horizontet|me lart]], ky rrezatim luan një rol të rëndësishëm për termodinamikën e vrimave të zeza.<ref>Cf. Kapitulli 3 tek {{Harvnb|Wald|2001}}.</ref>

=== Graviteti kuantik ===

{{main|Graviteti kuantik}}
{{main|Teoria e kordave|Graviteti kuantik unazor}}

Kërkesa për konsistence midis përshkrimit kuantik të lendes dhe përshkrimit gjeometrik të hapësirë kohës,<ref>E vene në një mënyre të thjeshte lënda është burimi i kurbaturës së hapësirë kohës, dhe për shaka se lënda ka veti kuantike duhet të presim qe edhe hapësirë koha të këtë veti të tilla. Cf. seksioni 2 tek {{Harvnb|Carlip|2001}}.</ref> si dhe shfaqja e [[singularitetet në hapësirë-kohë|singulariteteve]] (aty ku shkalla e gjatësisë së kurbaturës bëhet mikroskopike), tregon qartazi nevojën për një teori të plote të [[graviteti kuantik]] : për një përshkrim adekuat të fenomeneve që ndodhin në brendësi te vrimave të zeza, ose për fillimet e universi kërkohet një teori në të cilën graviteti dhe gjeometria e asociuar e hapësirë kohës janë të përshkruara në gjuhën e fizikës kuantike.<ref>E.g. p. 407ff. in {{Harvnb|Schutz|2003}}.</ref>  Megji përpjeket e shumta, tani për tani akoma nuk ekziston një teori e plotë dhe konsistente e graviteti kuantik, duhet thëne se një numër i mirë teorish candidate ekziston.<ref>Një histori kohore si dhe një mbishikim i përgjithshëm mund të gjendet tek {{Harvnb|Rovelli|2000}}.</ref>

[[Skeda:Calabi-Yau.png|parapamje|majtas|250px|Projeksioni i një [[Manifoldi Calabi-Yau|manifoldi Kalabi-Jau]], një nga mënyrat e [[kompaktifikimi (fizikë)|kompaktifikimit]] të dimensioneve të tepërta të postuluara nga teoria e kordave]]
Përpjekjet për të përgjithësuar teoritë kuantike të fushës, te përdorura në [[Fizika bërthamore|fizikën bërthamore]] për përshkrimin e bashkëveprimeve themelore, në mënyre që të përfshijnë gravitetin kanë çuar në problem serioze.  Për energji të ulëta ky përafrim është i suksesshëm, sepse çon në rezultate të pranueshme dhe [[teoria efektive e fushës|efektive (kuantike) të teorisë së fushës]] të gravitetit.<ref>Shikoni {{Harvnb|Donoghue|1995}}.</ref>  Për energji shumë të larta, rezultatet çojnë në modele që nuk kanë asnjë gjurme uqije parashikuese ("[[mos-rinormalizimi|te pa rinormalizueshme]]").<ref>Në veçanti, një teknike e njohur si [[rinormalizimi]], formon një pjesë integrale për derivimin e parashikimeve kur marrim parasysh kontributet nga proceset e energjisë së lartë, cf. Kapitujt 17 dhe 18 tek {{Harvnb|Weinberg|1996}}, kjo dështon në këtë rast; cf. {{Harvnb|Goroff|Sagnotti|1985}}.</ref>

== Gjendja e tanishme ==
Relativiteti i përgjithshëm ka dalë si një model shumë i suksesshëm i gravitetit dhe kozmologjisë, i cili ka kaluar çdo test eksperimental.  Megjithatë, ka dëshmi të forta që tregojnë se teoria nuk është e plotë.<ref>Cf. {{Harvnb|Maddox|1998|loc=pp. 52–59 and 98–122}}; {{Harvnb|Penrose|2004|loc=section 34.1 and chapter 30}}.</ref>  Problemi i gravitetit kuantik dhe pyetja mbi realitetin e [[sinularitetet e hapësirë-kohës|singulariteteve të hapësirë kohës]] mbete e hapur.<ref>Cf. seksioni [[relativiteti i përgjithshëm#Graviteti kuantik|Graviteti kuantik]], më lart.</ref> Të dhënat nga observimet tregojnë se prezenca e energjisë së zezë dhe materies së zezë kërkojnë nevojën për një themel të ri fiziko-teorik,<ref>Cf. seksioni [[relativiteti i përgjithshëm#Kozmologjia]], më lart.</ref> dhe ndërsa e ashtuquajtura [[anomalia e Pionerit|anomalia e sondës ''Pioneer'']] mund të jepet nga një shpjegim konvencional ajo gjithashtu mund të fshehe gjurmët e ndonjë fenomeni të ri fizik.<ref>Shikoni {{Harvnb|Nieto|2006}}.</ref>  E marre siç është, relativiteti i përgjithshëm ka mundësi të shumta për eksplorime të mëtejshme.  Teoricienët relativiste kërkojnë të shpjegojnë natyrën e singulariteteve dhe vetitë themelore të ekuacioneve të Ajnshtajnit,<ref>Shikoni {{Harvnb|Friedrich|2005}}.</ref> në të njëjtën kohë simulime kompjuterike të fuqishme (si ato që përshkruajnë bashkimin e dy vrimave të zeza) po krijohen dita-ditës.<ref>Për një mbishikim të përgjithshëm mbi problemet që janë hasur shiko {{Harvnb|Lehner|2002}}.</ref>  Gara për detektimin e parë të valëve gravitacionale në hapësirë vazhdon,<ref>Shikoni {{Harvnb|Bartusiak|2000}} për një tregim të ngjarjeve deri në atë vit; lajme të tanishme mund të gjenden në websitët e projekteve bashkëpunuese të mëdha si [http://geo600.aei.mpg.de GEO 600] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070218123705/http://geo600.aei.mpg.de/ |date=18 shkurt 2007 }} dhe [http://www.ligo.caltech.edu/ LIGO].</ref> të cilat shpresojnë të testojnë validitetin e teorisë për fusha gravitacionale më të fuqishme në krahasim me ato që ka qenë e mundur deri tani.<ref>Për publikimet me të fundit në polarizimin e valëve gravitacionale të yjeve binare kompakt, shikoni {{Harvnb|Blanchet|Faye|Iyer|Sinha|2008}} dhe {{Harvnb|Arun|Blanchet|Iyer|Qusailah|2007}}; për një kritike të punës mbi yjet binare, shikoni {{Harvnb|Blanchet|2006}} dhe {{Harvnb|Futamase|Itoh|2006}}; për një kritike të përgjithshme të testeve eksperimentale të relativitetit të përgjithshëm, shikoni {{Harvnb|Will|2006}}.</ref>  Më shumë se nëntëdhjete vjet pas publikimit të saj relativiteti i përgjithshëm mbetet një fushë shumë e suksesshme për kërkime teorike dhe eksperimentale.<ref>Një pikë e mirë fillestare për kërkimet e tanishme në relativitetin e përgjithshëm është gazeta elektronike [http://relativity.livingreviews.org Living Reviews in Relativity] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161227064809/http://relativity.livingreviews.org/ |date=27 dhjetor 2016 }}.</ref>

== Shikoni gjithashtu ==
* [[Efekti Eotvos]]
* [[Kontribues në relativitetin e përgjithshëm]]
* [[Veprimi i Ajnshtajn-Hilbertit]]
* [[Burime për relativitetin e përgjithshëm]], një listë për lexim e anotuar e cila jep një informacion më të gjerë në librat e cituar
* [[Një paraqitje e matematikës së relativitetit të përgjithshëm]]
* [[Testet e relativitetit të përgjithshëm]]
* [[Historia kohore e fizikës gravitacionale dhe relativitetit]]
* [[Sistemi inercial i referimit]]

== Lidhje të jashtme ==
{{Wikibooks|Relativiteti i përgjithshëm}}
{{Wikisource|Relativity: Relativiteti special dhe i pergjithshem}}
* [http://video.google.com/videoplay?docid=-8550767253417678390&hl=en Yale University Video Lecture: Special and General Relativity] tek Google Video
* [http://publicliterature.org/books/relativity/xaa.php ''Relativity: The special and general theory''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080509182830/http://publicliterature.org/ |date=9 maj 2008 }} [https://web.archive.org/web/20110812214155/http://publicliterature.org/pdf/relat10.pdf PDF]
* [http://video.google.ca/videosearch?q=General+Relativity+MIT+Physics+Lecture Video Lectures on General Relativity]{{Lidhje e thyer}} nga Profesori i Fizikës se [[MIT]] Edmund Bertschinger.
* [https://web.archive.org/web/20160303175347/http://www.luth.obspm.fr/IHP06/ Series of lectures on General Relativity] e dhëne në 2006 tek Instituti Henri Poincaré (kurs fillestar dhe i përparuar).
* [https://web.archive.org/web/20070707011024/http://math.ucr.edu/home/baez/gr/ General Relativity Tutorials] nga [[John Baez]]

== Shënime ==
{{reflist|2}}

== Referime ==
{{reflist|3}}
<!-- A number of Citation templates have been expanded since there were limit problems, cf. [[Wikipedia:Template_limits]] -->
* {{Citation  | last=Alpher  | first=R. A.  | author-link=Ralph Asher Alpher  | last2=Herman  | first2=R. C.  | year=1948  | title=Evolution of the universe  | journal=Nature  | volume=162  | pages=774–775  | doi=10.1038/162774b0  }}
* {{Citation  | last=Anderson  | first=J. D.  | first2=J. K.  | last2=Campbell  | first3=R. F.  | last3=Jurgens  | last4=Lau  | first4=E. L.  | year=1992  | contribution=Recent developments in solar-system tests of general relativity  | editor-last=Sato  | editor-first=H.  | editor2-first=T.  | editor2-last=Nakamura  | title=Proceedings of the Sixth Marcel Großmann Meeting on General Relativity  | publisher=World Scientific  | isbn=981-020-950-9  | pages=353–355  }}
* {{Citation  | last=Arnold  | first=V. I.  | author-link=Vladimir Arnold  | title=Mathematical Methods of Classical Mechanics  | publisher=Springer  | year=1989  | isbn=3-540-96890-3   }}
* {{Citation  | last=Arnowitt  | first=Richard  | author-link=Richard Arnowitt  | first2=Stanley  | last2=Deser  | author2-link=Stanley Deser  | first3=Charles W.  | last3=Misner  | author3-link=Charles W. Misner  | year=1962  | contribution=The dynamics of general relativity  | editor-last=Witten  | editor-first=Louis  | title=Gravitation: An Introduction to Current Research  | publisher=Wiley  | pages=227–265  }}
* {{Citation  | last=Arun  | first=K.G.  | last2=Blanchet  | first2=L.  | last3=Iyer  | first3=B. R.  | last4=Qusailah  | first4=M. S. S.  | year=2007  | title=Inspiralling compact binaries in quasi-elliptical orbits: The complete 3PN energy flux  | id={{arxiv|0711.0302}}   }}
* {{Citation  | last=Ashby  | first=Neil  | title=Relativity and the Global Positioning System  | url=http://www.ipgp.jussieu.fr/~tarantola/Files/Professional/GPS/Neil_Ashby_Relativity_GPS.pdf  | journal=Physics Today  | volume=55(5)  | pages=41–47  | year=2002  | doi=10.1063/1.1485583  }}
* {{Citation  | last=Ashby  | first=Neil  | title=Relativity in the Global Positioning System  | url=http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2003-1/index.html  | work=Living Reviews in Relativity  | volume=6  | year=2003  | accessdate=6 korrik 2007  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070704102558/http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2003-1/index.html  | archivedate=4 korrik 2007  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | author-link=Abhay Ashtekar  | title=New variables for classical and quantum gravity  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=57  | pages=2244–2247  | year=1986  | doi=10.1103/PhysRevLett.57.2244  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | title=New Hamiltonian formulation of general relativity  | journal=Phys. Rev.  | volume=D36  | pages=1587–1602  | year=1987  | doi=10.1103/PhysRevD.36.1587  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | title=Loop Quantum Gravity: Four Recent Advances and a Dozen Frequently Asked Questions  | id={{arXiv|0705.2222}}  | year=2007  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | first2=Badri  | last2=Krishnan  | year=2004  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-10  | title=Isolated and Dynamical Horizons and Their Applications  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=7  | access-date=2007-08-28  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | first2=Jerzy  | last2=Lewandowski  | title=Background Independent Quantum Gravity: A Status Report  | journal=Class. Quant. Grav.  | volume=21  | year=2004  | pages=R53–R152  | doi=10.1088/0264-9381/21/15/R01  | id={{arxiv|gr-qc|0404018}}  }}
* {{Citation  | last=Ashtekar  | first=Abhay  | first2=Anne  | last2=Magnon-Ashtekar  | year=1979  | doi=10.1063/1.524151  | title=On conserved quantities in general relativity  | journal=Journal of Mathematical Physics  | volume=20  | pages=793–800   }}
* {{Citation  | last=Auyang  | first=Sunny Y.  | title=How is Quantum Field Theory Possible?  | publisher=Oxford University Press  | year=1995  | isbn=0-19-509345-3  }}
* {{Citation  | last=Bania  | first=T. M.  | first2=R. T.  | last2=Rood  | first3=D. S.  | last3=Balser  | year=2002  | title=The cosmological density of baryons from observations of 3He+ in the Milky Way  | journal=Nature  | volume=415  | pages=54–57  | doi=10.1038/415054a  }}
* {{Citation  | last=Barack  | first=Leor  | first2=Curt  | last2=Cutler  | year=2004  | title=LISA Capture Sources: Approximate Waveforms, Signal-to-Noise Ratios, and Parameter Estimation Accuracy  | journal=Phys. Rev.  | volume=D69  | pages=082005  | doi=10.1103/PhysRevD.69.082005  | id={{arxiv|gr-qc|031012}}  }}
* {{Citation  | last=Bardeen  | first=J. M.  | author-link=James M. Bardeen  | last2=Carter  | first2=B.  | author2-link=Brandon Carter  | last3=Hawking  | first3=S. W.  | author3-link=Stephen Hawking  | year=1973  | url=http://projecteuclid.org/euclid.cmp/1103858973  | title=The Four Laws of Black Hole Mechanics  | journal=Comm. Math. Phys.  | volume=31  | pages=161–170  | doi=10.1007/BF01645742  }}
* {{Citation  | last=Barish  | first=Barry  | year=2005  | editor-first=P.  | editor-last=Florides  | editor2-first=B.  | editor2-last=Nolan  | editor3-first=A.  | editor3-last=Ottewil  | contribution=Towards detection of gravitational waves  | title=General Relativity and Gravitation. Proceedings of the 17th International Conference  | publisher=World Scientific  | pages=24–34  | isbn=981-256-424-1  }}
* {{Citation  | last=Barstow  | first=M.  | first2=Howard E.  | last2=Bond  | first3=J.B.  | last3=Holberg  | year=2005  | title=Hubble Space Telescope Spectroscopy of the Balmer lines in Sirius B  | journal=Mon. Not. Roy. Astron. Soc.  | volume=362  | pages=1134–1142  | doi=10.1111/j.1365-2966.2005.09359.x  | id={{arxiv|astro-ph|0506600}}  }}
* {{Citation  | last=Bartusiak  | first= Marcia  | title= Einstein's Unfinished Symphony: Listening to the Sounds of Space-Time  | isbn= 978-0-425-18620-6  | publisher = Berkley  | year=2000  }}
* {{Citation  | last=Begelman  | first=Mitchell C.  | first2=Roger D.  | last2=Blandford  | author2-link=Roger Blandford  | first3=Martin J.  | last3=Rees  | author3-link=Martin Rees  | year=1984  | title=Theory of extragalactic radio sources  | journal=Rev. Mod. Phys.  | volume=56  | pages=255–351  | doi=10.1103/RevModPhys.56.255  }}
* {{Citation  | last=Beig  | first=Robert  | first2=Piotr T.  | last2=Chruściel  | year=2006  | contribution=Stationary black holes  | editor-last=Francoise  | editor-first=J.-P.  | editor2-first=G.  | editor2-last=Naber  | editor3-first=T.S.  | editor3-last=Tsou  | title=Encyclopedia of Mathematical Physics, Volume 2  | publisher=Elsevier  | id={{arxiv|gr-qc|0502041}}  | isbn=0-12-512660-3  }}
* {{Citation  | last=Bekenstein  | first=Jacob D.  | author-link=Jacob Bekenstein  | year=1973  | title=Black Holes and Entropy  | journal=Phys. Rev.  | volume=D7  | pages=2333–2346  | doi=10.1103/PhysRevD.7.2333  }}
* {{Citation  | last=Bekenstein  | first=Jacob D.  | year=1974  | title=Generalized Second Law of Thermodynamics in Black-Hole Physics  | journal=Phys. Rev.  | volume=D9  | pages=3292–3300  | doi=10.1103/PhysRevD.9.3292  }}
* {{Citation  | last=Belinskii  | first=V. A.  | first2=I. M.  | last2=Khalatnikov  | author2-link=Isaak Markovich Khalatnikov  | first3=E. M.  | last3=Lifschitz  | author3-link=Evgeny Lifshitz  | year=1971  | title=Oscillatory approach to the singular point in relativistic cosmology  | journal=Advances in Physics  | volume=19  | doi=10.1080/00018737000101171  | pages=525–573   }}; original paper in Russian: {{Citation  | last=Belinsky  | first=V. A.  | last2=Khalatnikov  | first2=I. M.  | last3=Lifshitz  | first3=E. M.  | year= 1970  | title=Колебательный Режим Приближения К Особой Точке В Релятивистской Космологии  | journal=Uspekhi Fizicheskikh Nauk (Успехи Физических Наук)  | volume=102(3) (11)  | pages=463–500  }}
* {{Citation  | last=Bennett  | first=C. L.  | first2=M.  | last2=Halpern  | first3=G.  | last3=Hinshaw  | first4=N.  | last4=Jarosik  | year=2003  | title=First Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Preliminary Maps and Basic Results  | journal=Astrophys. J. Suppl.  | volume=148  | pages=1–27  | doi=10.1086/377253  | id= {{arxiv|astro-ph|0302207}}  }}
* {{Citation  | last=Berger  | first=Beverly K.  | year=2002  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2002-1  | title=Numerical Approaches to Spacetime Singularities  | journal=Living Rev. Relativity'  | volume=5  | access-date=2007-08-04  }}
* {{Citation  | last=Bergström  | first=Lars  | first2=Ariel  | last2=Goobar  | year=2003  | title=Cosmology and Particle Astrophysics  | edition=2nd  | publisher=Wiley & Sons  | isbn= 3-540-43128-4   }}
* {{Citation  | last=Bertotti  | first=Bruno  | author-link=Bruno Bertotti  | first2=Ignazio  | last2=Ciufolini  | first3=Peter L.  | last3=Bender  | year=1987  | title=New test of general relativity: Measurement of de Sitter geodetic precession rate for lunar perigee  | journal=Physical Review Letters  | volume=58  | pages=1062–1065  | doi=10.1103/PhysRevLett.58.1062  }}
* {{Citation  | last=Bertotti  | first=Bruno  | first2=L.  | last2=Iess  | first3=P.  | last3=Tortora  | year=2003  | title=A test of general relativity using radio links with the Cassini spacecraft  | journal=Nature  | volume=425  | pages=374–376  | doi=10.1038/nature01997  }}
* {{Citation  | last=Bertschinger  | first=Edmund  | year=1998  | title=Simulations of structure formation in the universe  | journal=Annu. Rev. Astron. Astrophys.  | volume=36  | pages=599–654  | doi=10.1146/annurev.astro.36.1.599  }}
* {{Citation  | last=Birrell  | first=N. D.  | first2=P. C.  | last2=Davies  | author2-link=Paul Davies  | title=Quantum Fields in Curved Space  | publisher=Cambridge University Press  | year=1984  | isbn=0-521-27858-9 }}
* {{Citation  | last=Blair  | first=David  | authorlink=David_Blair_(physicist)  | last2=McNamara  | first2=Geoff  | title=Ripples on a Cosmic Sea. The Search for Gravitational Waves  | year=1997  | publisher=Perseus  | isbn=0-7382-0137-5  }}
* {{Citation  | last=Blanchet  | first=L.  | last2=Faye  | first2=G.  | last3=Iyer  | first3=B. R.  | last4=Sinha  | first4=S.  | year=2008  | title=The third post-Newtonian gravitational wave polarisations and associated spherical harmonic modes for inspiralling compact binaries in quasi-circular orbits  | id={{arxiv|0802.1249}}   }}
* {{Citation  | last=Blanchet  | first=Luc  | year=2006  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2006-4  | title=Gravitational Radiation from Post-Newtonian Sources and Inspiralling Compact Binaries  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=9  | access-date=2007-08-07  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915150457/https://link.springer.com/article/10.12942/lrr-2006-4  | archivedate=15 shtator 2019  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last=Blandford  | first=R. D.  | author-link=Roger Blandford  | year=1987  | contribution=Astrophysical Black Holes  | editor-last=Hawking  | editor-first=Stephen W.  | editor2-first=Werner  | editor2-last=Israel  | title=300 Years of Gravitation  | publisher=Cambridge University Press  | pages=277–329  | isbn=0-521-37976-8  }}
* {{Citation  | last=Börner  | first=Gerhard  | year=1993  | title=The Early Universe. Facts and Fiction  | publisher=Springer  | isbn=0-387-56729-1  }}
* {{Citation  | last=Brandenberger  | first=Robert H.  | year=2007  | title=Conceptual Problems of Inflationary Cosmology and a New Approach to Cosmological Structure Formation  | id={{arxiv|hep-th|0701111}}  }}
* {{Citation  | last=Brans  | first= C. H.  | last2 = Dicke  | first2= R. H.  | authorlink = Carl H. Brans  | authorlink2=Robert H. Dicke  | year=1961  | title=Mach's Principle and a Relativistic Theory of Gravitation  | journal=Physical Review  | volume = 124  | issue = 3  |  pages=925–935  | doi = 10.1103/PhysRev.124.925  }}
* {{Citation  | last=Bridle  | first=Sarah L.  | first2=Ofer  | last2=Lahav  | first3=Jeremiah P.  | last3=Ostriker  | author3-link=Jeremiah P. Ostriker  | first4=Paul J.  | last4=Steinhardt  | author4-link=Paul Steinhardt  | year=2003  | title=Precision Cosmology? Not Just Yet  | journal=Science  | volume=299  | pages=1532–1533  | doi=10.1126/science.1082158  | id={{arxiv|astro-ph|0303180}}  | pmid=12624255  }}
* {{Citation  | last=Bruhat  | first=Yvonne  | contribution=The Cauchy Problem  | editor-last=Witten  | editor-first=Louis  | title=Gravitation: An Introduction to Current Research  | publisher=Wiley  | year=1962  | pages=130  | isbn=9781114291669  }}
* {{Citation  | last=Buchert  | first=Thomas  | year=2007  | title=Dark Energy from Structure—A Status Report  | journal=General Relativity and Gravitation  | volume=40  | pages=467–527  | doi=10.1007/s10714-007-0554-8  | id={{arxiv|0707.2153}}  }}
* {{Citation  | last=Buras  | first=R.  | first2=M.  | last2=Rampp  | first3=H.-Th.  | last3=Janka  | last4=Kifonidis  | first4=K.  | year=2003  | title=Improved Models of Stellar Core Collapse and Still no Explosions: What is Missing?  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=90  | pages=241101  | doi=10.1103/PhysRevLett.90.241101  | id={{arxiv|astro-ph|0303171}}   }}
* {{Citation  | last=Caldwell  | first=Robert R.  | title=Dark Energy  | journal=Physics World  | pages=37–42  | volume=17(5)  | year=2004  | url=http://physicsweb.org/articles/world/17/5/7  | doi=10.1038/nature02139  | access-date=15 gusht 2008  | archive-date=13 korrik 2007  | archive-url=https://web.archive.org/web/20070713204428/http://physicsweb.org/articles/world/17/5/7  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last=Carlip  | first=Steven  | title=Quantum Gravity: a Progress Report  | journal=Rept. Prog. Phys.  | volume=64  | year=2001  | pages=885–942  | doi=10.1088/0034-4885/64/8/301  | id={{arxiv|gr-qc|0108040}}  }}
* {{Citation  | last=Carroll  | first=Bradley W.  | first2=Dale A.  | last2=Ostlie  | title=An Introduction to Modern Astrophysics  | year=1996  | publisher=Addison-Wesley  | isbn=0-201-54730-9  }}
* {{Citation  | first=Sean M.  | last=Carroll  | author-link=Sean M. Carroll  | title=The Cosmological Constant  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=4  | year=2001  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2001-1  | accessdate=2007-07-21  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20040620123430/http://www.livingreviews.org/lrr-2001-1  | archivedate=20 qershor 2004  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last=Carter  | first=Brandon  | author-link=Brandon Carter  | year=1979  | contribution=The general theory of the mechanical, electromagnetic and thermodynamic properties of black holes  | editor1-first=S. W.  | editor1-last=Hawking  | editor2-first=W.  | editor2-last=Israel  | title= General Relativity, an Einstein Centenary Survey  | pages=294–369 and 860–863  | publisher= Cambridge University Press  | isbn= 0-521-29928-4  }}
* {{Citation  | title=Astrophysical evidence for the existence of black holes  | first1= Annalisa  | last1=Celotti  | first2= John C.  | last2=Miller  | first3=Dennis W.  | last3=Sciama  | author3-link=Dennis William Sciama  | journal=Class. Quant. Grav.  | volume=16  | year=1999  | pages= A3–A21  | doi=10.1088/0264-9381/16/12A/301  | id={{arxiv|astro-ph|9912186v1}}   }}
* {{Citation  | last=Chandrasekhar  | first=Subrahmanyan  | authorlink=Subrahmanyan Chandrasekhar  | title=The Mathematical Theory of Black Holes  | year=1983  | publisher=Oxford University Press  | isbn=0-19-850370-9  }}
* {{Citation  | first1=C.  | last1=Charbonnel  | first2=F.  | last2=Primas  | title=The Lithium Content of the Galactic Halo Stars  | journal= Astronomy & Astrophysics  | volume=442  | year=2005  | pages= 961–992  | doi=10.1051/0004-6361:20042491  | id={{arxiv|astro-ph|0505247}}  }}
* {{Citation  | last1=Ciufolini  | first1=Ignazio  | last2=Pavlis  | first2=Erricos C.  | title=A confirmation of the general relativistic prediction of the Lense-Thirring effect  | journal=Nature  | volume=431  | doi=10.1038/nature03007  | pages=958–960  | year=2004   }}
* {{Citation  | last1=Ciufolini  | first1=Ignazio  | last2=Pavlis  | first2=Erricos C.  | last3=Peron  | first3=R.  | title=Determination of frame-dragging using Earth gravity models from CHAMP and GRACE  | journal=New Astron.  | volume=11  | doi=10.1016/j.newast.2006.02.001  | pages=527–550  | year=2006  }}
* {{Citation  | first1=A.  | last1=Coc  | first2= E.  | last2=Vangioni-Flam  | first3=P.  | last3=Descouvemont  | first4=A.  | last4=Adahchour  | first5=C.  | last5=Angulo  | title=Updated Big Bang Nucleosynthesis confronted to WMAP observations and to the Abundance of Light Elements  | journal=Astrophysical Journal  | volume=600  | year= 2004  | pages=544–552  | doi=10.1086/380121  | id= {{arxiv|astro-ph|0309480}}  }}
* {{Citation  | last1=Cutler  | first1=Curt  | last2=Thorne  | first2=Kip S.  | contribution=An overview of gravitational wave sources  | year=2002  | title=Proceedings of 16th International Conference on General Relativity and Gravitation (GR16)  | editor1-last=Bishop  | editor1-first=Nigel  | editor2-last=Maharaj  | editor2-first=Sunil D.  | publisher=World Scientific  | isbn=981-238-171-6  | id={{arxiv|gr-qc|0204090}}   }}
* {{Citation   |first=Neal   |last=Dalal   |first2=Daniel E.   |last2=Holz   |first3=Scott A.   |last3=Hughes   |first4=Bhuvnesh   |last4=Jain   |title=Short GRB and binary black hole standard sirens as a probe of dark energy   |journal=Phys.Rev.   |volume=D74   | year=2006   | pages=063006   | doi=10.1103/PhysRevD.74.063006   |id={{arxiv|astro-ph|0601275}}   }}
* {{Citation  | first1=Karsten  | last1=Danzmann  | first2=Albrecht  | last2=Rüdiger  | title=LISA Technology—Concepts, Status, Prospects  | journal=Class. Quant. Grav.  | volume=20  | year=2003  | pages=S1–S9  | url=http://www.srl.caltech.edu/lisa/documents/KarstenAlbrechtOverviewCQG20-2003.pdf  | doi=10.1088/0264-9381/20/10/301  | accessdate=15 gusht 2008  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070926105922/http://www.srl.caltech.edu/lisa/documents/KarstenAlbrechtOverviewCQG20-2003.pdf  | archivedate=26 shtator 2007  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last= Dirac  | first=Paul  | author-link=Paul Dirac  | title=General Theory of Relativity  | publisher=Princeton University Press  | year=1996  | isbn=0-691-01146-X  }}
* {{Citation  | last = Donoghue  | first=John F.  | contribution=Introduction to the Effective Field Theory Description of Gravity  | year=1995  | id={{arxiv|gr-qc|9512024}}  | editor-last=Cornet  | editor-first=Fernando  | title=Effective Theories: Proceedings of the Advanced School, Almunecar, Spain, 26 June–1 July 1995  | isbn=9810229089 }}
* {{Citation  | last=Duff  | first=Michael  | author-link=Michael Duff  | title=M-Theory (the Theory Formerly Known as Strings)  | journal=Int. J. Mod. Phys.  | volume=A11  | year=1996  | pages=5623–5641  | doi=10.1142/S0217751X96002583  | id={{arxiv|hep-th|9608117}}  }}
* {{Citation  | last=Ehlers  | first = Jürgen  | author-link=Jürgen Ehlers  | contribution=Survey of general relativity theory  | editor-last=Israel  | editor-first=Werner  | title=Relativity, Astrophysics and Cosmology  | year=1973  | publisher=D. Reidel  | pages=1–125  | isbn=90-277-0369-8  }}
* {{Citation  | last1=Ehlers  | first1=Jürgen  | last2=Falco  | first2=Emilio E.  | last3=Schneider  | first3=Peter  | title=Gravitational lenses  | publisher=Springer  | year=1992  | isbn=3-540-66506-4    }}
* {{Citation  | editor-last=Ehlers  | editor-first=Jürgen  | editor2-last=Lämmerzahl  | editor2-first=Claus  | title=Special Relativity—Will it Survive the Next 101 Years?  | publisher=Springer  | year=2006  | isbn=3-540-34522-1   }}
* {{Citation  | last=Ehlers  | first = Jürgen  | last2= Rindler  | first2=Wolfgang  | authorlink2=Wolfgang Rindler  | title=Local and Global Light Bending in Einstein's and other Gravitational Theories  | journal=General Relativity and Gravitation  | volume =29  | year=1997  | doi=10.1023/A:1018843001842  | pages= 519–529}}
* {{Citation  |last=Einstein  | first=Albert  | authorlink=Albert Einstein  | year=1907  | title=Über das Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogene Folgerungen  | journal=Jahrbuch der Radioaktivitaet und Elektronik  | volume = 4  | pages=411  | url=http://www.soso.ch/wissen/hist/SRT/E-1907.pdf  | accessdate=2008-05-05}}
* {{Citation  | last=Einstein  | first=Albert  | authorlink=Albert Einstein  | year=1915  | title=Die Feldgleichungen der Gravitation  | journal=Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin  | pages=844–847  | url=http://nausikaa2.mpiwg-berlin.mpg.de/cgi-bin/toc/toc.x.cgi?dir=6E3MAXK4&step=thumb  | accessdate=12 shtator 2006  | archive-date=27 tetor 2016  | archive-url=https://web.archive.org/web/20161027044950/http://nausikaa2.mpiwg-berlin.mpg.de/cgi-bin/toc/toc.x.cgi?dir=6E3MAXK4  | url-status=dead  }}
* {{Citation  |last        = Einstein  |first       = Albert  |authorlink  = Albert Einstein  |title       = Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie  |journal     = Annalen der Physik  |volume      = 49  |date        = 1916  |url         = http://www.alberteinstein.info/gallery/gtext3.html  |format      = [[PDF]]  |accessdate  = 3 shtator 2006  |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20060829045130/http://www.alberteinstein.info/gallery/gtext3.html  |archivedate = 29 gusht 2006  |url-status  = dead }}
* {{Citation  | last= Einstein  | first=Albert  | authorlink=Albert Einstein  | title=Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie  | year=1917  | journal=Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften  | pages=142  }}
* {{Citation  | first1=George F R  | last1=Ellis  | author-link=George Ellis  | first2=Henk  | last2=van Elst  | contribution=Cosmological models (Cargèse lectures 1998)  | title=Theoretical and Observational Cosmology  | editor-first=Marc  | editor-last=Lachièze-Rey  | publisher=Kluwer  | year=1999  | pages=1–116  | id={{arxiv|gr-qc|9812046}}   }}
* {{Citation  | first1=C. W. F.  | last1=Everitt  | first2= S.  | last2= Buchman  | first3= D. B.  | last3= DeBra  | first4= G. M.  | last4= Keiser  | contribution=Gravity Probe B: Countdown to launch  | title=Gyros, Clocks, and Interferometers: Testing Relativistic Gravity in Space (Lecture Notes in Physics 562)  | editor-first1= C.  | editor-last1=Lämmerzahl,  | editor-first2= C. W. F.  | editor-last2= Everitt, and  | editor-first3= F. W.  | editor-last3= Hehl  | publisher=Springer  | year=2001  | pages= 52–82  | isbn=3-540-41236-0  }}
* {{Citation  | first1=C. W. F.  | last1=Everitt  | first2=Bradford  | last2=Parkinson  | first3=Bob  | last3=Kahn  | year=2007  | title=The Gravity Probe B experiment. Post Flight Analysis—Final Report (Preface and Executive Summary)  | url=http://einstein.stanford.edu/content/exec_summary/GP-B_ExecSum-scrn.pdf  | accessdate=5 gusht 2007  | publisher=Project Report: NASA, Stanford University and Lockheed Martin  }}
* {{Citation  | last=Falcke  | first=Heino  | last2=Melia  | first2=Fulvio  | last3=Agol  | first3=Eric  | title=Viewing the Shadow of the Black Hole at the Galactic Center  | journal=Astrophysical Journal  | volume=528  | pages=L13–L16  | year=2000  | id={{arxiv|astro-ph|9912263}}  | doi=10.1086/312423   }}
* {{Citation  | last1=Flanagan  | first1=Éanna É.  | first2=Scott A.  | last2=Hughes  | title=The basics of gravitational wave theory  | journal=New J.Phys.  | volume= 7  | year=2005  | pages= 204  | doi=10.1088/1367-2630/7/1/204  | id= {{arxiv|gr-qc|0501041}}   }}
* {{Citation  | first=José A.  | last=Font  | title=Numerical Hydrodynamics in General Relativity  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=6  | year=2003  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2003-4  | accessdate=19 gusht 2007  }}
* {{Citation  | first=Yvonne  | last= Fourès-Bruhat  | title= Théoréme d'existence pour certains systémes d'équations aux derivées partielles non linéaires  | journal= Acta Mathematica  | volume=88  | doi=10.1007/BF02392131  | year=1952  | pages=141–225  }}
* {{Citation  | first=Jörg  | last=Frauendiener  | title=Conformal Infinity  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=7  | year=2004  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-1  | accessdate=21 korrik 2007  }}
* {{Citation  | last=Friedrich  | first=Helmut  | title=Is general relativity `essentially understood'?  | journal=Annalen Phys.  | volume=15  | year=2005  | pages=84–108  | url=http://www.arxiv.org/abs/gr-qc/0508016  | doi=10.1002/andp.200510173  }}
* {{Citation  | last=Futamase  | first=T.  | last2=Itoh  | first2=Y.  | year=2006  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2007-2  | title=The Post-Newtonian Approximation for Relativistic Compact Binaries  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=10  | access-date=29 shkurt 2008  }}
* {{Citation  | last=Gamow  | first=George  | author-link=George Gamow  | title=My World Line  | year=1970  | isbn=0670503762  | publisher=Viking Press  }}
* {{Citation  | last=Garfinkle  | first=David  | title=Of singularities and breadmaking  | url=http://www.einstein-online.info/en/spotlights/singularities_bkl/index.html  | journal=[http://www.einstein-online.info/en Einstein Online]  | year=2007  | accessdate=3 gusht 2008  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070810114535/http://www.einstein-online.info/en/spotlights/singularities_bkl/index.html  | archivedate=10 gusht 2007  | url-status=dead  }}
* {{Citation   | first=Robert   | last=Geroch   | authorlink=Robert Geroch   | title=Partial Differential Equations of Physics   | id={{arxiv|gr-qc|9602055}}   | year=1996   | access-date=2008-02-28   }}
* {{Citation  | last=Giulini  | first=Domenico  | title=Special Relativity: A First Encounter  | publisher=Oxford University Press  | isbn=0-19-856746-4  | year=2005  }}
* {{Citation  | last=Giulini  | first=Domenico  | contribution=Algebraic and Geometric Structures in Special Relativity  | editor-last=Ehlers  | editor-first=Jürgen  | editor2-last=Lämmerzahl  | editor2-first=Claus  | title=Special Relativity—Will it Survive the Next 101 Years?  | publisher=Springer  | year=2006a  | isbn=3-540-34522-1  | pages=45–111  | id={{arxiv|math-ph|0602018}}  }}
* {{Citation  | last=Giulini  | first=Domenico  | contribution=Some remarks on the notions of general covariance and background independence  | editor-last=Stamatescu  | editor-first=I. O.  | title=An assessment of current paradigms in the physics of fundamental interactions  | publisher=Springer  | year=2006  | id={{arxiv|gr-qc|0603087}}  }}
* {{Citation  | last=Gnedin  | first=Nickolay Y.  | title=Digitizing the Universe  | journal=Nature  | volume=435  | year=2005  | doi=10.1038/435572a  | pages=572–573  }}
* {{Citation  | first=Hubert F. M.  | last=Goenner  | title=On the History of Unified Field Theories  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=7  | year=2004  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-2  | access-date=28 shkurt 2008  }}
* {{Citation  | last=Goroff  | first=Marc H.  | last2=Sagnotti  | first2=Augusto  | title=Quantum gravity at two loops  | year=1985  | journal=Phys. Lett.  | volume=160B  | doi=10.1016/0370-2693(85)91470-4  | pages=81–86  }}
* {{Citation  | first=Eric  | last=Gourgoulhon  | title=3+1 Formalism and Bases of Numerical Relativity  | id={{arxiv|gr-qc|0703035}}  | year=2007  }}
* {{Citation  | first=Robert H.  | last=Gowdy  | title=Gravitational Waves in Closed Universes  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=27  | pages=826–829  | year=1971  | doi=10.1103/PhysRevLett.27.826  }}
* {{Citation  | first=Robert H.  | last=Gowdy  | title=Vacuum spacetimes with two-parameter spacelike isometry groups and compact invariant hypersurfaces: Topologies and boundary conditions  | journal=Ann. Phys. (N.Y.)  | volume= 83  | pages=203–241  | doi=10.1016/0003-4916(74)90384-4  | year=1974  }}
* {{Citation  | last=Green  | first=M. B.  | author-link=Michael Green (physicist)  | last2=Schwarz  | first2=J. H.  | author2-link=John H. Schwarz  | last3=Witten  | first3=E.  | author3-link=Edward Witten  | title=Superstring theory. Volume 1: Introduction  | publisher=Cambridge University Press  | year=1987  | isbn=0-521-35752-7  }}
* {{Citation  | last=Greenstein  | first=J. L.  | last2=Oke  | first2=J. B.  | last3=Shipman  | first3=H. L.  | title=Effective Temperature, Radius, and Gravitational Redshift of Sirius B  | journal=Astrophysical Journal  | url=http://esoads.eso.org/abs/1971ApJ...169..563G  | volume=169  | pages=563  | year=1971  | doi=10.1086/151174  }}
* {{Citation  | last=Hafele  | first= J.  | last2 = Keating  | first2=R.  | year=1972a  | title=Around the world atomic clocks:predicted relativistic time gains  | journal=Science  | volume = 177  | pages=166–168  | doi=10.1126/science.177.4044.166  | pmid=17779917  }}
* {{Citation  | last=Hafele  | first= J.  | last2 = Keating  | first2= R.  | year=1972b  | title=Around the world atomic clocks: observed relativistic time gains  | journal=Science  | volume = 177  | pages=168–170  | doi=10.1126/science.177.4044.168  | pmid=17779918  }}
* {{Citation  | last=Havas  | first=P.  | title=Four-Dimensional Formulation of Newtonian Mechanics and Their Relation to the Special and the General Theory of Relativity  | journal=Rev. Mod. Phys.  | volume=36  | year=1964  | pages=938–965  | doi=10.1103/RevModPhys.36.938   }}
* {{Citation  | last=Hawking  | first=Stephen W.  | author-link=Stephen W. Hawking  | year=1966  | title=The occurrence of singularities in cosmology  | journal=Proceedings of the Royal Society of London  | volume= A294  | url=http://links.jstor.org/sici?sici=0080-4630%2819661018%29294%3A1439%3C511%3ATOOSIC%3E2.0.CO%3B2-Y  | pages=511–521  | issue=1439  }}
* {{Citation  | last=Hawking  | first=S. W.  | year=1975  | title=Particle Creation by Black Holes  | journal=Communications in Mathematical Physics  | volume=43  | pages=199–220  | doi=10.1007/BF02345020   }}
* {{Citation  | last=Hawking  | first=Stephen W.  | contribution=Quantum cosmology  | pages =631–651  | editor2-last=Israel  | editor2-first=Werner  | editor1-last=Hawking  | editor1-first=Stephen W.  | title=300 Years of Gravitation  | publisher=Cambridge University Press  | year=1987  | isbn=0-521-37976-8  }}
* {{Citation  | last1=Hawking  | first1=Stephen W.  | last2=Ellis  | first2=George F. R.  | author2-link=George Ellis  | title=The large scale structure of spacetime  | publisher=Cambridge University Press  | isbn=0-521-09906-4  | year=1973  }}
* {{Citation  | last=Heckmann  | first=O. H. L.  | last2=Schücking  | first2=E.  | contribution=Newtonsche und Einsteinsche Kosmologie  | editor-last=Flügge  | editor-first=S.  | title=Encyclopedia of Physics  | volume=53  | pages=489  | year=1959  }}
* {{Citation  | last=Heusler  | first=Markus  | title=Stationary Black Holes: Uniqueness and Beyond  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=1  | year=1998  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-1998-6  | accessdate=4 gusht 2007  }}
* {{Citation  | last=Heusler  | first=Markus  |  title=Black Hole Uniqueness Theorems  | publisher=Cambridge University Press  | year=1996  | isbn=0-521-56735-1  }}
* {{Citation  | last=Hey  | first=Tony  | last2=Walters  | first2=Patrick  | title=The new quantum universe  | publisher=Cambridge University Press  | year=2003  | isbn=0-521-56457-3  }}
* {{Citation  | first1=Jim  | last1= Hough  | first2=Sheila  | last2=Rowan  | title=Gravitational Wave Detection by Interferometry (Ground and Space)  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=3  | year=2000  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2000-3  | accessdate=21 korrik 2007  }}
* {{Citation  | last=Hubble  | first=Edwin  | author-link=Edwin Hubble  | title=A Relation between Distance and Radial Velocity among Extra-Galactic Nebulae  | journal=Proc. Nat. Acad. Sci.  | volume=15  | pages=168–173  | year=1929  | url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/15/3/168.pdf  | doi=10.1073/pnas.15.3.168  | access-date=15 gusht 2008  | archive-date=26 qershor 2008  | archive-url=https://web.archive.org/web/20080626170043/http://www.pnas.org/cgi/reprint/15/3/168.pdf  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last1=Hulse  | first1=Russell A.  | author-link=Russell Alan Hulse  | last2=Taylor  | first2=Joseph H.  | author2-link=Joseph Hooton Taylor, Jr.  | journal=Astrophys. J.  | title=Discovery of a pulsar in a binary system  | volume=195  | year=1975  | pages=L51–L55  | url=http://esoads.eso.org/abs/1975ApJ...195L..51H  | doi=10.1086/181708  }}
* {{Citation  | last=Ibanez  | first=L. E.  | title=The second string (phenomenology) revolution  | journal=Class. Quant. Grav.  | volume=17  | year=2000  | pages=1117–1128  | doi=10.1088/0264-9381/17/5/321  | id={{arxiv|hep-th|9911499}}  }}
* {{Citation  | last=Isham  | first=Christopher J.  | author-link=Christopher Isham  | contribution=Prima facie questions in quantum gravity  | editor-last=Ehlers  | editor-first=Jürgen  | editor2-last=Friedrich  | editor2-first=Helmut  | title=Canonical Gravity: From Classical to Quantum  | year=1994  | publisher=Springer  | isbn=3-540-58339-4  }}
* {{Citation  | last=Israel  | first=Werner  | author-link=Werner Israel  | year= 1971  | title=Event Horizons and Gravitational Collapse  | journal= General Relativity and Gravitation  | volume= 2  | doi=10.1007/BF02450518  | pages= 53–59  }}
* {{Citation  | last=Israel  | first=Werner  | contribution=Dark stars: the evolution of an idea  | editor2-last=Israel  | editor2-first=Werner  | editor1-last=Hawking  | editor1-first=Stephen W.  | title=300 Years of Gravitation  | publisher=Cambridge University Press  | year=1987  | pages=199–276  | isbn=0-521-37976-8  }}
* {{Citation  | last = Janssen  | first = Michel  | title = Of pots and holes: Einstein’s bumpy road to general relativity  | journal = Ann. Phys. (Leipzig)  | volume = 14  | year = 2005  | pages = 58–85  | url = http://www.tc.umn.edu/~janss011/pdf%20files/potsandholes.pdf  | doi = 10.1002/andp.200410130  | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070629140350/http://www.tc.umn.edu/~janss011/pdf%20files/potsandholes.pdf  | archivedate = 29 qershor 2007  | accessdate = 15 gusht 2008  | url-status = dead  }}
* {{Citation  | first1=Piotr  | last1=Jaranowski  | first2=Andrzej  | last2=Królak  |title=Gravitational-Wave Data Analysis. Formalism and Sample Applications: The Gaussian Case  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=8  | year=2005  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2005-3  | accessdate=2007-07-30  }}
* {{Citation  | last=Kahn  | first=Bob  | year=1996–2008  | title=Gravity Probe B Website  | url=http://einstein.stanford.edu/  | access-date=2008-05-21  | publisher=Stanford University  }}
* {{Citation  | last=Kahn  | first=Bob  | date=14 prill 2007  | url=http://einstein.stanford.edu/content/press_releases/SU/pr-aps-041807.pdf  | title=Was Einstein right? Scientists provide first public peek at Gravity Probe B results (Stanford University Press Release)  | publisher=Stanford University News Service  }}
* {{Citation  | last=Kamionkowski  | first=Marc  | first2=Arthur  | last2=Kosowsky  | first3=Albert  | last3=Stebbins  | title=Statistics of Cosmic Microwave Background Polarization  | journal=Phys. Rev.  | volume=D55  | year=1997  | pages=7368–7388  | doi=10.1103/PhysRevD.55.7368  | id={{arxiv|astro-ph|9611125}}  }}
* {{Citation  | last=Kennefick  | first=Daniel  | contribution=Astronomers Test General Relativity: Light-bending and the Solar Redshift  | pages=178–181  | editor-last=Renn  | editor-first=Jürgen  | title=One hundred authors for Einstein  | year=2005  | publisher = Wiley-VCH  | isbn=3-527-40574-7 }}
* {{Citation  | last=Kennefick  | first=Daniel  | year=2007  | contribution=Not Only Because of Theory: Dyson, Eddington and the Competing Myths of the 1919 Eclipse Expedition  | title=Proceedings of the 7th Conference on the History of General Relativity, Tenerife, 2005  | id={{arxiv|0709.0685}}  }}
* {{Citation  | last=Kenyon  | first=I. R.  | title=General Relativity  | publisher=Oxford University Press  | year=1990  | isbn=0-19-851996-6  }}
* {{Citation  | first=C.S.  | last=Kochanek  | first2=E.E.  | last2=Falco  | first3=C.  | last3=Impey  | first4=J.  | last4=Lehar  | title=CASTLES Survey Website  | url=http://cfa-www.harvard.edu/castles  | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics  | accessdate=2007-08-21  | year=2007  }}
* {{Citation  | last=Komar  | first=Arthur  | title=Covariant Conservation Laws in General Relativity  | doi=10.1103/PhysRev.113.934  | journal=Phys. Rev.  | volume=113  | pages=934–936  | year=1959  }}
* {{Citation  | last=Kramer  | first=Michael  | contribution=Millisecond Pulsars as Tools of Fundamental Physics  | pages=33–54  | editor-last=Karshenboim  | editor-first=S. G.  | editor-last2=Peik  | editor-first2=E.  | title=Astrophysics, Clocks and Fundamental Constants (Lecture Notes in Physics Vol. 648)  | publisher=Springer  | year=2004  | id={{arxiv|astro-ph|0405178}}    }}
* {{Citation  | last=Kramer  | first=M.  | first2=I. H.  | last2=Stairs  | first3=R. N.  | last3=Manchester  | first4=M. A.  | last4=McLaughlin  | year=2006  | title=Tests of general relativity from timing the double pulsar  | journal=Science  | volume=314  | pages=97–102  | id={{arxiv|astro-ph|0609417}}  | doi=10.1126/science.1132305  | pmid=16973838   }}
* {{Citation  | last=Kraus  | first=Ute  | year=1998  | contribution=Light Deflection Near Neutron Stars  | title=Relativistic Astrophysics  | publisher=Vieweg  | isbn=352-806909-0  | pages=66–81   }}
* {{Citation  | last=Kuchař  | first=Karel  | contribution=Canonical Quantization of Gravity  | editor-last=Israel  | editor-first=Werner  | title=Relativity, Astrophysics and Cosmology  | year=1973  | publisher=D. Reidel  | pages=237–288  | isbn=90-277-0369-8  }}
* {{Citation  | last=Künzle  | first=H. P.  | title=Galilei and Lorentz Structures on spacetime: comparison of the corresponding geometry and physics  | journal=Ann. Inst. Henri Poincaré a  | volume=17  | year=1972  | pages=337–362  | url=http://www.numdam.org/item?id=AIHPA_1972__17_4_337_0   }}
* {{Citation  | last=Lahav  | first=Ofer  | first2=Yasushi  | last2=Suto  | year=2004  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-8  | title=Measuring our Universe from Galaxy Redshift Surveys  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=7  | access-date=2007-08-19  }}
* {{Citation  | last=Landgraf  | first=M.  | first2=M.  | last2=Hechler  | first3=S.  | last3=Kemble  | year=2005  | title=Mission design for LISA Pathfinder  | journal=Class. Quant. Grav.  | volume=22  | pages=S487–S492  | id={{arxiv|gr-qc|0411071}}  | doi=10.1088/0264-9381/22/10/048  }}
* {{Citation  | last=Lehner  | first=Luis  | title=Numerical Relativity: A review  | journal =Class. Quant. Grav.  | volume=18  | year=2001  | pages=R25–R86  | doi=10.1088/0264-9381/18/17/202  | id={{arxiv|gr-qc|0106072}}  }}
* {{Citation  | last=Lehner  | first=Luis  | year=2002  | title=Numerical Relativity: Status and Prospects  | id={{arxiv|gr-qc|0202055}}  }}
* {{Citation  | author-link=Andrei Linde  | last=Linde  | first=Andrei  | year=1990  | title=Particle Physics and Inflationary Cosmology  | publisher=Harwood  | id={{arxiv|hep-th|0503203}}  | isbn=3718604892  }}
* {{Citation  | author-link=Andrei Linde  | last=Linde  | first=Andrei  | year=2005  | journal=J. Phys. Conf. Ser.  | title=Towards inflation in string theory  | volume=24  | pages=151–160  | id={{arxiv|hep-th|0503195}}  | doi=10.1088/1742-6596/24/1/018  }}

* {{Citation  | last=Loll  | first=Renate  | title=Discrete Approaches to Quantum Gravity in Four Dimensions  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=1  | year=1998  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-1998-13  | access-date=2008-03-09  }}
* {{Citation  | last=Lovelock  | first=David  | title=The Four-Dimensionality of Space and the Einstein Tensor  | journal=J. Math. Phys.  | volume=13  | year=1972  | pages=874–876  | doi=10.1063/1.1666069   }}
* {{Citation  | last=MacCallum  | first=M.  | contribution=Finding and using exact solutions of the Einstein equations  | id={{arxiv|gr-qc|0601102}}  | title=A Century of Relativity Physics (ERE05, the XXVIII Spanish Relativity Meeting)  | editor-first=L.  | editor-last=Mornas  | editor2-first=J. D.  | editor2-last=Alonso  | publisher=American Institute of Physics  | year=2006  }}
* {{Citation  | last=Maddox  | first=John  | authorlink=John Maddox  | title=What Remains To Be Discovered  | publisher=Macmillan  | year=1998  | isbn=0-684-82292-X  }}
* {{Citation  | last=Mannheim  | first=Philip D.  | year=2006  | title=Alternatives to Dark Matter and Dark Energy  | journal=Prog. Part. Nucl. Phys.  | volume=56  | pages=340–445  | id={{arxiv|astro-ph|0505266v2}}  | doi=10.1016/j.ppnp.2005.08.001  }}
* {{Citation  | last=Mather  | first=J. C.  | author-link=John C. Mather  | first2=E. S.  | last2=Cheng  | first3=D. A.  | last3=Cottingham  | first4=R. E.  | last4=Eplee  | year=1994  | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1994ApJ...420..439M  | title=Measurement of the cosmic microwave spectrum by the COBE FIRAS instrument  | journal=Astrophysical Journal  | volume=420  | pages=439–444  | doi=10.1086/173574  }}
* {{Citation  | last=Mermin  | first=N. David  | authorlink=David Mermin  | title=It's About Time. Understanding Einstein's Relativity  | publisher= Princeton University Press  | year=2005  | isbn=0-691-12201-6   }}
* {{Citation  | last=Messiah  | first=Albert  | title=Quantum Mechanics  | publisher=Dover Publications  | year=1999  | isbn=0486409244  }}
* {{Citation  | last=Miller  | first=Cole  | year=2002  | url=http://www.astro.umd.edu/~miller/teaching/astr606/  | title=Stellar Structure and Evolution (Lecture notes for Astronomy 606)  | publisher=University of Maryland  | access-date=2007-07-25  }}
* {{Citation  | first=Charles W.  | last=Misner  | author-link=Charles W. Misner  | first2=Kip. S.  | last2=Thorne  | author2-link=Kip Thorne  | first3=John A.  | last3=Wheeler  | author3-link=John A. Wheeler  | title=Gravitation  | publisher= W. H. Freeman  | year=1973  | isbn=0-7167-0344-0  }}
* {{Citation  | last=Narayan  | first=Ramesh  | year=2006  | doi=10.1088/1367-2630/7/1/199  | title=Black holes in astrophysics  | journal=New Journal of Physics  | volume=7  | pages=199  | id={{arxiv|gr-qc|0506078}}  }}
* {{Citation  | last1=Narayan  | first1=Ramesh  | last2=Bartelmann  | first2=Matthias  | title=Lectures on Gravitational Lensing  | year=1997  | id={{arXiv|astro-ph|9606001}}  }}
* {{Citation  |last=Narlikar  |first=Jayant V.  |author-link=Jayant Narlikar  |title=Introduction to Cosmology  |publisher=Cambridge University Press  |year=1993  |isbn=0-521-41250-1  }}
* {{Citation  | last=Nieto  | first=Michael Martin  | title=The quest to understand the Pioneer anomaly  | journal=EurophysicsNews  | volume=37(6)  | year=2006  | pages=30–34  | url=http://www.europhysicsnews.com/full/42/article4.pdf  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070629140354/http://www.europhysicsnews.com/full/42/article4.pdf  | archivedate=29 qershor 2007  | accessdate=15 gusht 2008  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | last = Nordström  | first = Gunnar  | authorlink = Gunnar Nordström  | year = 1918  | title = On the Energy of the Gravitational Field in Einstein's Theory  | journal = Verhandl. Koninkl. Ned. Akad. Wetenschap.,  | volume = 26  | url = http://www.digitallibrary.nl/proceedings/search/detail.cfm?pubid=2146&view=image&startrow=1  | pages = 1238–1245  | accessdate = 15 gusht 2008  | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090126185636/http://www.digitallibrary.nl/proceedings/search/detail.cfm?pubid=2146&view=image&startrow=1  | archivedate = 26 janar 2009  | url-status = dead  }}
* {{Citation  | last=Nordtvedt  | first=Kenneth  | year=2003  | title=Lunar Laser Ranging—a comprehensive probe of post-Newtonian gravity  | id={{arxiv|gr-qc|0301024}}  }}
* {{Citation  | first= John D.  | last=Norton  | title=What was Einstein's principle of equivalence?  | journal= Studies in History and Philosophy of Science  | year=1985  | volume= 16  | pages = 203–246  | accessdate = 2007-06-11  | url=http://www.pitt.edu/~jdnorton/papers/ProfE_re-set.pdf  | doi=10.1016/0039-3681(85)90002-0  }}
* {{Citation  |author1=Hans C. Ohanian  |author2=Remo Ruffini  |title=Gravitation and Spacetime  |year=1994  |publisher=W. W. Norton & Company  |isbn=0-393-96501-5  }}
* {{Citation  | last=Olive  | first=K. A.  | first2=E. A.  | last2=Skillman  | year=2004  | title=A Realistic Determination of the Error on the Primordial Helium Abundance  | journal=Astrophysical Journal  | volume=617  | pages=29–49  | id={{arxiv|astro-ph|0405588}}  | doi=10.1086/425170  }}
* {{Citation  | last=O'Meara  | first=John M.  | first2=David  | last2=Tytler  | first3=David  | last3=Kirkman  | first4=Nao  | last4=Suzuki  | year=2001  | title=The Deuterium to Hydrogen Abundance Ratio Towards a Fourth QSO: HS0105+1619  | journal=Astrophysical Journal  | volume=552  | pages=718–730  | id={{arxiv|astro-ph|0011179}}  | doi=10.1086/320579  }}
* {{Citation  | author-link=Robert Oppenheimer  | last=Oppenheimer  | first=J. Robert  | first2=H.  | last2=Snyder  | year=1939  | title=On continued gravitational contraction  | journal=Physical Review  | volume=56  | pages=455–459  | doi=10.1103/PhysRev.56.455  }}
* {{Citation  | last=Overbye  | first=Dennis  | author-link=Dennis Overbye  | title=Lonely Hearts of the Cosmos: the story of the scientific quest for the secret of the Universe  | publisher=Back Bay  | year=1999  | isbn=0316648965  }}
* {{Citation  | last = Pais  | first = Abraham  | authorlink=Abraham Pais  | title = 'Subtle is the Lord...' The Science and life of Albert Einstein  | publisher = Oxford University Press  | year = 1982  | isbn = 0-19-853907-X }}
* {{Citation  | last=Peacock  | first=John A.  | year=1999  | title=Cosmological Physics  | publisher=Cambridge University Press  | isbn=0-521-41072-X  }}
* {{Citation  | last=Peebles  | first=P. J. E.  | author-link=Jim Peebles  | year=1966  | title=Primordial Helium abundance and primordial fireball II  | journal=Astrophysical Journal  | volume=146  | pages=542–552  | url=http://esoads.eso.org/abs/1966ApJ...146..542P  | doi=10.1086/148918  }}
* {{Citation  | last=Peebles  | first=P. J. E.  | title=Principles of physical cosmology  | publisher= Princeton University Press  | year=1993  | isbn=0-691-01933-9  }}
* {{Citation  | last=Peebles  | first=P.J.E.  | first2=D.N.  | last2=Schramm  | first3=E.L.  | last3=Turner  | first4=R.G.  | last4=Kron  | year=1991  | doi=10.1038/352769a0  | title=The case for the relativistic hot Big Bang cosmology  | journal=Nature  | volume=352  | pages=769–776  }}
* {{Citation  | author-link=Roger Penrose  | last=Penrose  | first=Roger  | year=1965  | title=Gravitational collapse and spacetime singularities  | journal=Physical Review Letters  | volume=14  | pages=57–59  | doi=10.1103/PhysRevLett.14.57   }}
* {{Citation  | author-link=Roger Penrose  | last=Penrose  | first=Roger  | year=1969  | title=Gravitational collapse: the role of general relativity  | journal=Rivista del Nuovo Cimento  | volume=1  | pages=252–276  }}
* {{Citation  | last=Penrose  | first=Roger  | authorlink=Roger Penrose  | title=The Road to Reality  | publisher = A. A. Knopf  | year=2004  | isbn=0679454438  }}
* {{Citation  | author-link=Arno Penzias  | last=Penzias  | first=A. A.  | author2-link=Robert W. Wilson  | first2=R. W.  | last2=Wilson  | year=1965  | title=A measurement of excess antenna temperature at 4080 Mc/s  | journal=Astrophysical Journal  | volume=142  | pages=419–421  | url=http://esoads.eso.org/abs/1965ApJ...142..419P  | doi=10.1086/148307  }}
* {{Citation  | last=Peskin  | first=Michael E.  | author-link=Michael Peskin  | last2=Schroeder  | first2=Daniel V.  | title=An Introduction to Quantum Field Theory  | publisher=Addison-Wesley  | year=1995  | isbn=0-201-50397-2  }}
* {{Citation  | first=Michael E.  | last=Peskin  | title=Dark Matter and Particle Physics  | year=2007  | id={{arxiv|0707.1536}}  }}
* {{Citation  | last=Poisson  | first=Eric  | year=2004  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-6  | title=The Motion of Point Particles in Curved Spacetime  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=7  | access-date=2007-06-13  }}
* {{Citation  | last=Poisson  | first=Eric  | year=2004  | title=A Relativist's Toolkit. The Mathematics of Black-Hole Mechanics  | publisher= Cambridge University Press  | isbn= 0-521-83091-5  }}
* {{Citation  | last=Polchinski  | first=Joseph  | year=1998a  | title=String Theory Vol. I: An Introduction to the Bosonic String  | publisher=Cambridge University Press  | isbn=0-521-63303-6  }}
* {{Citation  | last=Polchinski  | first=Joseph  | year=1998b  | title=String Theory Vol. II: Superstring Theory and Beyond  | publisher=Cambridge University Press  | isbn=0-521-63304-4  }}
* {{Citation  | last=Pound  | first=R. V.  | first2=G. A.  | last2=Rebka  | year=1959  | doi=10.1103/PhysRevLett.3.439  | title=Gravitational Red-Shift in Nuclear Resonance  | journal=Physical Review Letters  | volume=3  | pages= 439–441  }}
* {{Citation  | last=Pound  | first=R. V.  | first2=G. A.  | last2=Rebka  | year=1960  | doi=10.1103/PhysRevLett.4.337  | title=Apparent weight of photons  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=4  | pages=337–341  }}
* {{Citation  | last=Pound  | first=R. V.  | first2=J. L.  | last2=Snider  | year=1964  | title=Effect of Gravity on Nuclear Resonance  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=13  | pages=539–540  | doi=10.1103/PhysRevLett.13.539  }}
* {{Citation  | last=Ramond  | first=Pierre  | authorlink=Pierre Ramond  | title=Field Theory: A Modern Primer  | publisher=Addison-Wesley  | year=1990  | isbn=0-201-54611-6  }}
* {{Citation  | last=Rees  | first=Martin  | title=Appearance of Relativistically Expanding Radio Sources  | journal=Nature  | volume=211  | year=1966  | pages=468–470  | doi=10.1038/211468a0  }}
* {{Citation   | last = Reissner   | first = H.  | year = 1916  | title = Über die Eigengravitation des elektrischen Feldes nach der Einsteinschen Theorie  | journal = Annalen der Physik  | volume = 355  | pages = 106–120  | doi=10.1002/andp.19163550905  }}
* {{Citation  | last=Remillard  | first=Ronald A.  | last2=Lin  | first2=Dacheng  | last3=Cooper  | first3=Randall L.  | last4=Narayan  | first4=Ramesh  | title=The Rates of Type I X-Ray Bursts from Transients Observed with RXTE: Evidence for Black Hole Event Horizons  | journal=Astrophysical Journal  | volume=646  | pages=407–419  | year=2006  | id={{arxiv|astro-ph|0509758}}  | doi=10.1086/504862  }}
* {{Citation  | editor-first = Jürgen  | editor-last = Renn  | title = The Genesis of General Relativity (4 Volumes)  | place = Dordrecht  | publisher = Springer  | year = 2007  | isbn = 1-4020-3999-9 }}
* {{Citation  | editor-first = Jürgen  | editor-last = Renn  | title = Albert Einstein—Chief Engineer of the Universe: Einstein's Life and Work in Context  | place = Berlin  | publisher = Wiley-VCH  | year = 2005  | isbn = 3-527-40571-2 }}
* {{Citation  |first= Oscar A.  | last=Reula  | title=Hyperbolic Methods for Einstein's Equations  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=1  | year=1998  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-1998-3  | accessdate=2007-08-29 }}
* {{Citation  | last=Rindler  | first=Wolfgang  | author-link=Wolfgang Rindler  | title=Relativity. Special, General and Cosmological  | publisher=Oxford University Press  | year=2001  | isbn=0-19-850836-0  }}
* {{Citation  | last=Rindler  | first=Wolfgang  | title=Introduction to Special Relativity  | publisher= Clarendon Press, Oxford  | year=1991  | isbn=0-19-853952-5  }}
* {{Citation  | last=Robson  | first=Ian  | year=1996  | title=Active galactic nuclei  | publisher=John Wiley  | isbn=0471958530  }}
* {{Citation  | last=Roulet  | first=E.  | first2=S.  | last2=Mollerach  | year=1997  | title=Microlensing  | journal=Physics Reports  | volume=279  | pages=67–118  | doi=10.1016/S0370-1573(96)00020-8   }}
* {{Citation  | last=Rovelli  | first=Carlo  | author-link=Carlo Rovelli  | year=2000  | title=Notes for a brief history of quantum gravity  | id={{arxiv|gr-qc|0006061}}  }}
* {{Citation  | last=Rovelli  | first=Carlo  | title=Loop Quantum Gravity  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=1  | year=1998  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-1998-1  | access-date=2008-03-13  }}
* {{Citation  | last=Schäfer  | first=Gerhard  | year=2004  | title=Gravitomagnetic Effects  | journal=General Relativity and Gravitation  | volume=36  | pages=2223–2235  | id={{arxiv|gr-qc|0407116}}  | doi=10.1023/B:GERG.0000046180.97877.32  }}
* {{Citation  | last=Schödel  | first=R.  | first2=T.  | last2=Ott  | first3=R.  | last3=Genzel  | last4=Eckart  | first4=A.  | year=2003  | title=Stellar Dynamics in the Central Arcsecond of Our Galaxy  | journal=Astrophysical Journal  | volume=596  | pages=1015–1034  | id={{arxiv|astro-ph|0306214}}  | doi=10.1086/378122   }}
* {{Citation  | last=Schutz  | first=Bernard F.  | title=A first course in general relativity  | publisher=Cambridge University Press  | year=1985  | isbn=0-521-27703-5  }}
* {{Citation  | last=Schutz  | first=Bernard F.  | contribution=Gravitational radiation  | title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics  | editor-last=Murdin  | editor-first=Paul  | publisher=Grove's Dictionaries  | isbn=1561592684  | year=2001   }}
* {{Citation  | last=Schutz  | first=Bernard F.  | title=Gravity from the ground up  | publisher=Cambridge University Press  | year=2003  | isbn=0-521-45506-5  }}
* {{Citation  | last=Schwarz  | first=John H.  | author-link=John H. Schwarz  | title=String Theory: Progress and Problems  | year=2007  | id={{arXiv|hep-th|0702219}}  }}
* {{Citation  | last=Schwarzschild  | first=Karl  | author-link=Karl Schwarzschild  | title=Über das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie  | journal=Sitzungsber. Preuss. Akad. D. Wiss.  | year=1916a  |pages=189–196  }}
* {{Citation  | last=Schwarzschild  | first=Karl  | author-link=Karl Schwarzschild  | title=Über das Gravitationsfeld eines Kugel aus inkompressibler Flüssigkeit nach der Einsteinschen Theorie  | journal=Sitzungsber. Preuss. Akad. D. Wiss.  | pages=424–434  | year=1916b  }}
* {{Citation  | last=Seidel  | first=Edward  | contribution=Numerical Relativity: Towards Simulations of 3D Black Hole Coalescence  | title=Gravitation and Relativity: At the turn of the millennium (Proceedings of the GR-15 Conference, held at IUCAA, Pune, India, December 16–21, 1997)  | editor-last=Narlikar  | editor-first=J. V.  | editor2-last=Dadhich  | editor2-first=N.  | publisher=IUCAA  | isbn=81-900378-3-8  | id={{arxiv|gr-qc|9806088}}  | year=1998  }}
* {{Citation  | last=Seljak  | first=Uros̆  | last2=Zaldarriaga  | first2=Matias  | title=Signature of Gravity Waves in the Polarization of the Microwave Background  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=78  | year=1997  | doi=10.1103/PhysRevLett.78.2054  | id={{arxiv|astro-ph|9609169}}  | pages=2054–2057  }}
* {{Citation  |last=Shapiro  | first=S. S.  |last2=Davis  | first2=J. L.  |last3=Lebach  | first3=D. E.  |last4=Gregory  | first4=J. S.  | title=Measurement of the solar gravitational deflection of radio waves using geodetic very-long-baseline interferometry data, 1979–1999  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=92  | pages=121101  | year=2004  | doi=10.1103/PhysRevLett.92.121101  }}
* {{Citation  | author-link=Irwin I. Shapiro  | last=Shapiro  | first=Irwin I.  | year=1964  | title=Fourth test of general relativity  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=13  | pages=789–791  | doi=10.1103/PhysRevLett.13.789  }}
* {{Citation  | author-link=Irwin I. Shapiro  | last=Shapiro  | first=I. I.  | first2=Gordon H.  | last2=Pettengill  | first3=Michael E.  | last3=Ash  | last4=1968  | doi=10.1103/PhysRevLett.20.1265  | title=Fourth test of general relativity: preliminary results  | journal=Phys. Rev. Lett.  | volume=20  | pages=1265–1269  | year=1968  }}
* {{Citation  | last=Singh  | first=Simon  | author-link=Simon Singh  | title=Big Bang: The Origin of the Universe  | publisher=Fourth Estate  | year=2004  | isbn=0007152515  }}
* {{Citation  | last=Sorkin  | first=Rafael D.  | author-link=Rafael Sorkin  | contribution=Causal Sets: Discrete Gravity  | id={{arxiv|gr-qc|0309009}}  | editor-first=Andres  | editor-last=Gomberoff  | editor2-first=Donald  | editor2-last=Marolf  | title=Lectures on Quantum Gravity  | year=2005  | publisher=Springer  | isbn=0-387-23995-2  }}
* {{Citation  | last=Sorkin  | first=Rafael D.  | title=Forks in the Road, on the Way to Quantum Gravity  | id={{arxiv|gr-qc|9706002}}  | journal=Int. J. Theor. Phys.  | volume=36  | year=1997  | doi=10.1007/BF02435709  | pages=2759–2781  }}
* {{Citation  | last=Spergel  | first=D. N.  | first2=L.  | last2=Verde  | first3=H. V.  | last3=Peiris  | first4=E.  | last4=Komatsu  | year=2003  | title=First Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Determination of Cosmological Parameters  | journal=Astrophys. J. Suppl.  | volume=148  | pages=175–194  | id={{arxiv|astro-ph|0302209}}  | doi=10.1086/377226  }}
* {{Citation  | first=D. N.  | last=Spergel  | first2=R.  | last2=Bean  | first3=O.  | last3=Doré  | first4=M. R.  | last4=Nolta  | title=Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Three Year Results: Implications for Cosmology  | journal=Astrophysical Journal Supplement  | volume=170  | pages=377–408  | doi=10.1086/513700  | year=2007  | id={{arxiv|astro-ph|0603449}}  }}
* {{Citation  | last=Springel  | first=Volker  | first2=Simon D. M.  | last2=White  | first3=Adrian  | last3=Jenkins  | first4=Carlos S.  | last4=Frenk  | year=2005  | title=Simulations of the formation, evolution and clustering of galaxies and quasars  | journal=Nature  | volume=435  | pages=629–636  | doi=10.1038/nature03597  }}
* {{Citation  | last=Stairs  | first=Ingrid H.  | year=2003  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2003-5  | title=Testing General Relativity with Pulsar Timing  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=6  | access-date=2007-07-21  }}
* {{Citation  | last=Stephani  | first=H.  | last2=Kramer  | first2=D.  | last3=MacCallum  | first3=M.  | last4=Hoenselaers  | first4=C.  | last5=Herlt  | first5=E.  | title=Exact Solutions of Einstein's Field Equations  | edition=2  | publisher=Cambridge University Press  | year=2003  | id=ISBN 0-521-46136-7 }}
* {{Citation  | last=Synge  | first=J. L.  | author-link=John Lighton Synge  | title=Relativity: The Special Theory  | publisher=North-Holland Publishing Company  | year=1972  }}
* {{Citation   | last=Szabados   | first=László B.   | title=Quasi-Local Energy-Momentum and Angular Momentum in GR   | journal=Living Rev. Relativity   | volume=7   | year=2004   | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2004-4   | accessdate=2007-08-23   }}
* {{Citation  | last=Taylor  | first=Joseph H.  | author-link=Joseph Hooton Taylor, Jr.  | year=1994  | journal=Rev. Mod. Phys.  | volume=66  | pages=711–719  | title=Binary pulsars and relativistic gravity  | doi=10.1103/RevModPhys.66.711  }}
* {{Citation  | last=Thiemann  | first=Thomas  | title=Loop Quantum Gravity: An Inside View  | year=2006  | id={{arxiv|hep-th|0608210}}  }}
* {{Citation  | last=Thiemann  | first=Thomas  | title=Lectures on Loop Quantum Gravity  | year=2003  | journal=Lect. Notes Phys.  | volume=631  | pages=41–135  }}
* {{Citation  | last=Thorne  | first=Kip S.  | authorlink=Kip Thorne  | contribution=Nonspherical Gravitational Collapse—A Short Review  | editor-last=Klauder  | editor-first=J.  | title=Magic without Magic  | pages=231–258  | publisher=W. H. Freeman  | year=1972  }}
* {{Citation  | last = Thorne  | first=Kip S.  | year = 1994  | title = Black Holes and Time Warps: Einstein's Outrageous Legacy  | publisher = W W Norton & Company  | isbn = 0-393-31276-3 }}
* {{Citation  | last=Thorne  | first=Kip S.  | year=1995  | title=Gravitational radiation  | id= {{arxiv|gr-qc|9506086}}   }}
* {{Citation  | last=Townsend  | first=Paul K.  | title=Black Holes (Lecture notes)  | year=1997  | id={{arxiv|gr-qc|9707012}}  }}
* {{Citation  | last=Townsend  | first=Paul K.  | title=Four Lectures on M-Theory  | year=1996  | id={{arxiv|hep-th|9612121}}  }}
* {{Citation  | last=Traschen  | first=Jenny  | contribution=An Introduction to Black Hole Evaporation  | editor-last=Bytsenko  | editor-first=A.  | editor2-last=Williams  | editor2-first=F.  | publisher=World Scientific  | year=2000  | title=Mathematical Methods of Physics (Proceedings of the 1999 Londrina Winter School)  | id={{arxiv|gr-qc|0010055}}  }}
* {{Citation  | first=Andrzej  | last=Trautman  | contribution=Einstein-Cartan theory  | title=Encyclopedia of Mathematical Physics, Vol. 2  | editor-first=J.-P.  | editor-last=Francoise  | editor2-first=G. L.  | editor2-last=Naber  | editor3-last=Tsou  | editor3-first=S. T.  | publisher=Elsevier  | year=2006  | pages= 189–195  | id={{arxiv|gr-qc|0606062}}  }}
* {{Citation  | author-link=Bill Unruh  | last=Unruh  | first=W. G.  | year=1976  | title=Notes on Black Hole Evaporation  | journal=Phys. Rev. D  | volume=14  | pages=870–892  | doi=10.1103/PhysRevD.14.870  }}
* {{Citation  | last=Valtonen  | first=M. J.  | first2=H. J.  | last2=Lehto  | first3=K.  | last3=Nilsson  | first4=J.  | last4=Heidt  | first5=L. O.  | last5=Takalo  | title=A massive binary black-hole system in OJ 287 and a test of general relativity  | journal=Nature  | volume=452  | pages=851–853  | year=2008  | doi=10.1038/nature06896   }} 
* {{Citation  | last=Wald  | first=Robert M.  | author-link=Robert M. Wald  | year=1975  | title=On Particle Creation by Black Holes  | journal=Commun. Math. Phys.  | volume=45  | pages=9–34  | doi=10.1007/BF02345020  }}
* {{Citation  | last=Wald  | first=Robert M.  | title=[[General Relativity (book)|General Relativity]]  | publisher=University of Chicago Press  | year=1984  | isbn=0-226-87033-2  }}
* {{Citation  | last=Wald  | first=Robert M.  | title=Quantum field theory in curved spacetime and black hole thermodynamics  | publisher=University of Chicago Press  | year=1994  | isbn=0-226-87027-8  }}
* {{Citation  | last=Wald  | first=Robert M.  | year=2001  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2001-6  | title=The Thermodynamics of Black Holes  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=4  | access-date=2007-08-08   }}
* {{Citation  | last= Walsh  | first= D.  | last2=Carswell  | first2=R. F.  | last3=Weymann  | first3=R. J.  | title=0957 + 561 A, B: twin quasistellar objects or gravitational lens?  | journal=Nature  | volume=279  | pages=381  | year=1979  | doi=10.1038/279381a0  }}
* {{Citation  | last=Wambsganss  | first=Joachim  | year=1998  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-1998-12  | title=Gravitational Lensing in Astronomy  | journal=Living Rev. Relativity  | volume=1  | access-date=2007-07-20  }}
* {{Citation   | last=Weinberg   | first=Steven   | authorlink=Steven Weinberg   | title=Gravitation and Cosmology   | year=1972   | publisher=John Wiley   | isbn=0-471-92567-5    }}
* {{Citation  | last=Weinberg  | first=Steven  | title=The Quantum Theory of Fields I: Foundations  | publisher=Cambridge University Press  | year=1995  | isbn=0-521-55001-7  }}
* {{Citation  | last=Weinberg  | first=Steven  | title=The Quantum Theory of Fields II: Modern Applications  | publisher=Cambridge University Press  | year=1996  | isbn=0-521-55002-5  }}
* {{Citation  | last=Weinberg  | first=Steven  | title=The Quantum Theory of Fields III: Supersymmetry  | publisher=Cambridge University Press  | year=2000  | isbn=0-521-66000-9  }}
* {{Citation  | last=Weisberg  | first=Joel M.  | first2=Joseph H.  | last2=Taylor  | author2-link=Joseph Hooton Taylor, Jr.  | year=2003  | contribution=The Relativistic Binary Pulsar B1913+16"  | editor-last=Bailes  | editor-first=M.  | editor2-first=D. J.  | editor2-last=Nice  | editor3-first=S. E.  | editor3-last=Thorsett  | title=Proceedings of "Radio Pulsars," Chania, Crete, August, 2002  | publisher=ASP Conference Series  }}
* {{Citation  | last=Weiss  | first=Achim  | year=2006  | url=http://www.einstein-online.info/en/spotlights/BBN_obs/index.html  | title=Elements of the past: Big Bang Nucleosynthesis and observation  | work=Einstein Online  | publisher=Max Planck Institute for Gravitational Physics  | access-date=2007-02-24  | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208212728/http://www.einstein-online.info/en/spotlights/BBN_obs/index.html  | archivedate=8 shkurt 2007  | url-status=dead  }}
* {{Citation  | first = John A.  | last = Wheeler  | authorlink=John Archibald Wheeler  | title = A Journey Into Gravity and Spacetime  | series = Scientific American Library  | place = San Francisco  | isbn = 0-7167-6034-7  | publisher = W. H. Freeman  | year = 1990 }}
* {{Citation  | last=Will  | first=Clifford M.  | authorlink=Clifford Will  | title = Theory and experiment in gravitational physics  | publisher = Cambridge University Press  | year = 1993  | isbn=0-521-43973-6 }}
* {{Citation  | author-link=Clifford Will  | last=Will  | first=Clifford M.  | year=2006  | url=http://www.livingreviews.org/lrr-2006-3  | title=The Confrontation between General Relativity and Experiment  | journal=Living Rev. Relativity   | access-date=2007-06-12  }}
* {{Citation  | last=Zwiebach  | first=Barton  | author-link=Barton Zwiebach  | title=A First Course in String Theory  | publisher=Cambridge University Press  | year=2004  | isbn=0-521-83143-1 }}
</div>

{{Artikull i përkryer|dita=6|muaj=12|viti=2012}}

[[Kategoria:Fizikë]]
[[Kategoria:Relativiteti]]